A galega que inspirou o Premio Nacional de Narrativa: «Ninguén ten que morrer a mans dunha carniceira como morreu miña nai»

FUGAS

MARCOS MÍGUEZ

Para unha das protagonistas de «As malas mulleres», Marilar Aleixandre baseouse no que viviu esta coruñesa cando só tiña 10 anos

11 nov 2022 . Actualizado a las 11:05 h.

Cando Mercedes Losada Fernández (A Coruña, 1942) era cativa ninguén falaba galego na cidade, conta. Foi sendo xa adulta cando comezou a facer seu o idioma de Rosalía, autora á que recorre con asiduidade. Na casa ten un exemplar de Cantares Gallegos. Nesta lingua é na que a escritora Marilar Aleixandre contou a súa historia. A súa, e a de súa nai, Mercedes Fernández Tuero. «Emocioneime moito lendo. Viñéronme lembranzas. Era moi nena», subliña.

Tiña só 10 anos cando aconteceu todo. Chiruca, como así a chaman, quedou sen nai e foi sometida ao ditame das autoridades. Non era 1863, o ano no que está baseada As malas mulleres (Galaxia), senón 1953. Case un século separa a ficción de Aleixandre da súa realidade. A situación das mulleres, porén, pouco mudara. Para novelar as historias das presas que pasaron polo cárcere feminino da coruñesa rúa Galera, da que se sabe estivo aberta polo menos ata 1865, Aleixandre botou man de documentos históricos, das cartas de Concepción Arenal e tamén das súas conversas con Chiruca. Todo isto, mesturado coa súa imaxinación, deu como resultado o libro que vén de gañar o Premio Nacional de Narrativa.

Paseando pola rúa Galera, unha vía hoxe peonil na zona de viños da Coruña, Mercedes trae ao presente os acontecementos que marcaron a súa vida sendo rapaza. «Non sabía que o nome da rúa viña polo cárcere, contoumo Marilar. Tampouco, que aquí existiu unha prisión só para mulleres», di. Estas reclusas esquecidas volven á actualidade grazas á literatura.

­—Temos que facer a pregunta: ti es Sisca, a rapaza detida por acompañar á súa nai a abortar?

—Cando lin o libro, dixen: «É a miña historia. Eu son Sisca». Claro que hai diferenzas, pero ten moitas cousas miñas. As dúas somos moi botadas para adiante. Eu tiña 10 anos, na historia Sisca ten algún máis, pero eu tiña dez. E foi en 1953, case cen anos despois do ano no que está ambientada a novela, 1863, cando estivo aberto o cárcere da Galera.

—Foi unha sorpresa verse na dedicatoria?

—Marilar estivera falando comigo cando se documentou para o libro. Fixéranlle chegar a miña historia, por iso viu ata min. Supoñía que algo podía contar.

­—Que pasou cando tiña 10 anos?

—Miña nai tiña xa oito fillos, eu era a terceira dos maiores. O máis pequeno, Manuel, tiña un ano e medio. Dous fillos xa lle morreran, antes parían na casa, e quedara embarazada de novo. Eramos moitos, moitos. E ela, ela morreu nun aborto provocado. Tiña 36 anos, era unha nena. Foi terrible.

Mercedes Losada Fernández na rúa Galera da Coruña
Mercedes Losada Fernández na rúa Galera da Coruña MARCOS MÍGUEZ

­—Que lembras dese día?

—Eu fun con ela, aínda que non sabía a onde iamos. Foi na casa particular dunha muller de aquí, da Coruña, na súa cociña. Eu quedei nunha sala. Non sei que lle fixeron, pero saíu moi maliña. Eu pregunteille: "¿Mamá, que hiciste?". Eu suxeitábaa pola man. Esa noite púxose peor. Meu pai tiña medo de chamar a ambulancia por se a levaban présa. Daquela o aborto estaba moi perseguido. Sei que primeiro me pediu que fose a por miña tía, que saíra a coller auga a unha fonte. Viviamos na cidade, na rúa da Torre, na mesma na que vivo hoxe, pero non había auga corrente na maioría das casas. Cando ía saír, ela díxome que quedara. Morreu ao meu carón.

­—Non titubeas cando lembras isto.

—Non. Foi así. Había moitas máis mulleres que facían o mesmo. Tiñan moitos fillos e pouco para alimentalos. Son os anos da cartilla de racionamento. Miña nai non foi a única. As que tiñan cartos ían a Londres, pero o resto... Hoxe moita xente ou non quere lembrar ou sente vergonza. A min non me dá vergonza.

­—Sisca foi ao cárcere, e ti?

—Eu estiven retida, sen poder saír da casa porque fun quen a acompañou, e ela morreu estando comigo. Non me deixaron estar cos meus irmáns, que se foron para a casa dos meus avós. Interrogáronme primeiro, rebuscaron e despois quedei coa tía solteira que vivía con nós. Meu pai si foi ao calabozo, el e o meu irmán maior. Salváronnos os militares de artillería. Meu pai traballaba para eles como barbeiro. Por iso o sacaron. Iso deunos a vida.

­—Dubidaches algunha vez de contar todo iso, de que a túa historia fose pública?

—Non. Estas historias hai que contalas. Sempre quedan agochadas, sobre todo, as que teñen que ver coas mulleres. En 1953, e aínda agora, as mulleres eran un obxecto. Ninguén ten que morrer a mans dunha carniceira como morreu miña nai. Cando lle fixeron a autopsia o corazón desfíxose nas mans do médico. Era tan nova e pasouno tan mal.

—Estás orgullosa dela?

—Si, miña nai era unha muller moi boa, con arrestos, meu pai tamén era moi bo. Pero faltaba de todo, eramos moitos fillos, e iso que meu pai sempre tivo traballo. Ela tamén facía por traer algo á casa, vendendo peixe, por exemplo. Nunca nos faltou de comer.

—Recuperar estas vidas, coma a de túa nai, Mercedes, é unha forma de facerlles xustiza.

—Para min si, pasárono tan mal estas mulleres. A xente non se dá de conta das cousas que pasaban. Alégrome de que o libro de Marilar gañase o premio Blanco Amor e agora o Nacional de Narrativa. Estou moi contenta coa novela, téñoa como ouro en pano. Isto non son contos de vellos.

—Como te marcou quedar sen nai con 10 anos?

—Foi moi duro, convertinme na nai dos meus irmáns. Coidei deles, de meu pai e de miña tía. Meus avós tamén axudaban, e a miña irmá maior, que se criou con eles, pero faltaba de todo. A miña mestra quería que estudase porque sacaba boas notas, fixen o ingreso para o bacharelato, pero non foi posible. Tiña un irmán de 4 anos e outro de case 2 ao meu cargo. Hoxe eles e os seus fillos cóidanme moito. Tamén o meu marido. Despois do que nos pasou, tiven moita sorte.

—Que recordo gardas de túa nai?

—Cando iamos todos pasear, ela levando a un irmán nos brazos, eu agarrando a outro. Unha vez petounos a policía na porta da casa. «Falta algún neno aí?», preguntaron. Miña nai botou contas e dixo que non. «Pero non é de aí Andrés Losada?», insistiron. Levara un golpe na cara coa bicicleta e case non o recoñece!

—Gústalle o título escollido para a novela?

—As malas mulleres? Si, gústame, pero é unha ironía. Que tiñan elas de malas? Eran pobres mulleres. Incluíndo a Pepa a Loba.

—Doe volver ao pasado?

—Eu lémbrome de miña nai todos os días. O día no que morreu téñoo moi cravadiño. Sabes? Non podo planchar sentada porque me vén á cabeza ese día. Para pasar o ferro tivo que sentar da dor que tiña.