Pilar García Negro: «Hoxe don Ricardo estaría preocupado pola situación do galego»

FUGAS

Sandra Faginas

Alumna e discípula, a profesora da UDC enxalza a Carvalho Calero como un home moderno, aberto e nada dogmático, ao que non debemos usar para o noso propio reducionismo do século XXI sen coñecelo

31 oct 2020 . Actualizado a las 00:07 h.

A profesora María Pilar García Negro é a autora do libro-homenaxe a Ricardo Carvalho Calero, a quen se dedica este ano o Día das Letras Galegas e que se conmemora esta fin de semana coincidindo coa data do seu nacemento (30 de outubro). Hoxe, os lectores de La Voz de Galicia poderán adquirir esta excelente obra e achegarse a quen foi o primeiro catedrático de Lingua e Literatura Galegas da nosa universidade. En Santiago impartiu clase e alí Pilar, primeiro como alumna e logo como discípula, tivo a fortuna de coñecer persoalmente a don Ricardo. Experta na súa figura, con ela conversamos nas instalacións de La Voz de Galicia, periódico no que Carvalho Calero colaborou con numerosos artigos. Para tal ocasión de festexo, vaia por diante que Pilar e mais eu non nos distanciamos no trato do «vostede» porque naturalmente nos atuamos co máximo respecto, o do aprecio.

-O libro que presentas ten por título «Ricardo Carvalho Calero, escritor e profesor. Galego Cabal». Por que «cabal»?

-Non gosto eu normalmente das grandilocuencias, cando escollo este adxectivo é por respeito non só a unha traxectoria que é rectilínea desde os primeiros anos, senón porque el mesmo se definiu así. El afirmou sobre a súa ideoloxía: 'Eu considérome un galeguista puro'. Entendendo por tal o que desexa e quer que a Galiza elixa o seu destino e a que libremente escolla o seu futuro. Desde a universidade está vinculado ao Seminario de Estudos Galegos, con mestres como Risco, Otero Pedrayo, Castelao e Cuevillas, e de forma asociada a un labor político que vai marcar o nacionalismo galego. Eu con cabal pretendía ponderar o enorme valor de toda unha vida de servizo á literatura galega, á cultura galega e a nós, ao pobo galego.

­-A imaxe que temos hoxe del chega deturpada? Cres que polo debate co portugués, non coñecemos realmente a súa figura?

-É moi preciso prestármonos a coñecelo en toda a súa riqueza e amplitude. E non usalo para o noso propio reducionismo do século XXI. El é un escritor de creación, como poeta, narrador, dramaturgo. Ten unha obra espléndida, moi moderna. É un científico tamén. E eu o que defendo é non sometelo a ningunha ortopedia que nos poida interesar. El no seu día publica unha gramática, usadísima, que cumpriu unha función fundamental: foi un alimento grande para moitas xeracións que queriamos que se nos desen instrumentos para escribir e falar ben en galego, porque non había. Xa non digamos a súa monumental Historia da Literatura Galega. El, no fin da vida, ao non haber a lousa da censura, o que fai é expresarse con máis liberdade e recorda a pertenza do galego ao común sistema galego-portugués e a conveniencia de non distanciarnos da nosa historia.

­-Fíxoo dunha maneira científica.

-Claro. Non se trata de que substituamos unha ditadura por outra. Estaba moi atento á receptividade social, era moi moderno nese sentido.

­-Respecto ás normas, contas que sae da reunión con profesores como Antón Santamarina e narras a decepción que sente porque non hai entendemento nesa convivencia que propoñía.

-Exactamente. El era unha persoa moi elegante, nada aceda na crítica. Era irónico, iso si, e permitíase humoradas. Mais se hai algo que o a tristuraba e o indignaba particularmente era a refracción editorial de clásicos, que el coñeceu e amou, como Otero, Castelao e Risco. El iso si o denunciaba como unha operación macabra, porque atinxía a persoas finadas da cultura galega que, obviamente, non podían ter coñecido ese molde ortográfico e normativo.

-El non era dogmático.

-Non, en absoluto. El dicía de si mesmo que era unha persoa reflexiva, dada á especulación, moi ponderada. El di que non se ve con vocación política, pero vaia se houbo intervención política na súa mocidade.

-Galeguizando a universidade.

-Efectivamente. O 1 de outubro de 1930, na ditablanda, a el encoméndanlle que profira como alumno a lección inaugural de curso. Improvisa e atrévese a proclamar literalmente: 'Señores, Galiza existe, ten dereitos, ten unha lingua e unha cultura, e a universidade ten que recollelo». Con toda a valentía.

-Tivo unha vida dura, estivo no cárcere, foi tachado de «separatista», un termo hoxe moi empregado.

-Si, esa exactamente foi a expresión do fiscal e foi condenado a doce anos e un día de reclusión maior. Que acabaron sendo dous anos porque o franquismo non daba mantido esa situación. España era un gran penal. Entón alivian e van liberando a reclusos que se consideraban «menos problemáticos». El retorna a Galiza nunhas condicións de liberdade vixiada, sen dereitos civís de ningún tipo: non pode dar clase oficial, depende de academias, de pasantías e naturalmente coa colaboración inconmensurábel da súa muller, María Ignacia Ramos. E nesas condicións de rexistros policiais na casa.

-Que che contou María Ignacia deses rexistros policiais?

-Para que a filla pequena non se asustase, como nese tempo había frecuentes cortes de luz, dicíanlle que eses señores viñan a amañar a luz da casa. Por iso o que é admirábel é que nese contexto el diga: 'Isto non vai ser eterno'. Como o seu arquivo fora saqueado, o único que ten é a memoria e o compromiso tácito de dicir: Galiza existe e merece seguir existindo. A cultura galega ten que continuar. E sen ningunha esperanza de publicación, continúa escribindo en galego para el. É un exercicio de soliloquio, pero coa esperanza de que a situación mellorará. E efectivamente, a novela Xente da Barreira pode presentala a un premio, gaña, e danlle 10.000 pesetas. Escribe teatro, poesía...

-A súa nai morre cando el ten 8 anos, de gripe española, enfermidade da que agora falamos moito, e esa perda márcao. Tivo unha infancia moi triste?

-El nun poema que escribe aos 20 anos, en autoanálise di neses versos moi emotivos: «Eu matei a miña mocidade co coitelo da gravidade». Sentíase desde neno xa moi afectado, morreulle a nai, tamén un irmán pequeniño, logo a madriña, entón mesmo nas fotografías véselle un ademán serio. Sempre tivo unha grande responsabilidade e un gran sentido do deber. Tamén como estudante, por iso á volta de Ferrol, xa coa licenciatura de Dereito, fai unhas oposicións e obtén o número un, porque para auxiliar administrativo no Concello a el, claro, sobrábanlle coñecementos.

-Hoxe diríamos que tiña altas capacidades de neno, foi moi precoz.

-Si, totalmente. Todas as amizades daquel tempo, e mesmo persoas máis distantes del por dedicación profesional ou por ideoloxía, recoñecen iso. Por exemplo, o pintor Eugenio Granell, facendo memorias da súa estadía compostelá, di: 'De Carvalho Calero pásmame a súa intelixencia e o seu coñecemento amplísimo'. Tanto se falase de Marx, de Freud, de música ou pintura. Era auténtico.

-Como discípula, como lembras ao Carvalho profesor? Era duro?

-Non, pero era de aparencia distante, moi ordenancista. Os meus compañeiros e mais eu tivémolo como profesor no trienio 1972-1975, el obtén a cátedra de Lingua e Literatura Galegas no 72. E de todo isto que conto nese momento non sabiamos absolutamente nada de nada. Que nos inspiraba? Un grandísimo respeito, eran as únicas aulas en galego de toda a universidade. E tamén unha curiosidade por ler literatura galega, pero claro, como podería expresalo: nós estabamos a unha distancia sideral como estudantes. Era moi xusto na cualificación.

-A ver, conta, sacaches sobresaínte?

-En terceiro e en quinto, pero aprobado en cuarto, si, si, si. Con toda a xustiza e toda a razón do mundo porque viñera unha primavera boísima e dedicámonos ao ligue e ao paseo. Faltamos o que nos petou. E el notouno.

-Como te chamaba, María Pilar?

-Si, e mesmo ás veces María do Piar.

-Piabas moito ou non piabas?

-Non, non. Era un grande respeito, pero non era en absoluto autoritario nin se escandalizaba nunca. Aínda conservo algúns apuntamentos daquela época e vexo cousas de galego que te matas a rir das nosas zocadas. Non sabiamos nada de galego, era a nosa primeira inxesta de galego escrito e literario.

-El escribiu numerosísimos artigos en La Voz de Galicia e ti recolles no libro algún no que fala da mocidade, que pensaría deles hoxe en día?

-El era extraordinariamente aberto a toda novidade, animaba sempre á procura de novas perspectivas, abordaxes, que se fixesen preguntas. Era moi receptivo a novos pontos de vista.

-Comentárasme unha vez que el dicía: «Hai galeguistas de nome e de nómina».

-Claro. Efectivamente contouno nun discurso. Convidámolo a un acto en 1985 en que lembramos o centenario do falecemento de Rosalía de Castro, falou Uxío Novoneyra, Manuel María e decatámonos de que non tivéramos a previsión de pedirlle a el que interviñese. Así que fun pedirllo: 'Don Ricardo, se nos quere dirixir unhas palabras'. Foi para chorar, Sandra, porque el compón nese momento un discurso enteiro e verdadeiro. Fala de Rosalía, fala da súa mocidade, fala da nosa, da diferenza de tempos, como na súa época eran moi poucos pero fervorosos, entusiastas e unidos no ideario. Afrontando mesmo hostilidade. E como nós eramos moitos máis, pero tiñamos que coñecer aquel pasado e sentírmonos dignos herdeiros del. Pero sempre animando: 'Vós sodes o futuro, a esperanza'. Era unha maneira de invitarnos a estar á altura da historia. Emocionounos. Acompañámolo logo a casa e eu díxenlle: 'Isto non se pode perder: don Ricardo, se nos pode reproducir algunha idea eu vou anotando...'. Reproduciuno enteiro de memoria. Era unha mente prodixiosa. Tiña unha calidade de oratoria doutro tempo.

-Que pensaría agora da situación do galego? Tiraríanos das orellas?

-Si, eu penso que estaría preocupado. Isto xa é un xuízo meu, pero claro, estamos no século XXI, levamos xa décadas cunha institucionalización galega e os resultados teñen que ser outros. El hai corenta anos xa proclamaba a necesidade de que o galego, conquistado o campo literario, tiña que asentarse no uso relixioso, administrativo, notarial, nos medios, porque se non, estamos nunha sublingua, ou no que el denominaba unha «historia clínica». As historias clínicas hai que tratar de superalas e aplicarlles a terapia necesaria.

-E sobre as normas el parte dun coñecemento absoluto da realidade lingüística do bloque galego-portugués, de aí o seu reintegracionismo.

-Si, por iso el repetía tanto o nome de Menéndez Pidal, pola evidencia histórico-científica, a romanística clásica, tanto europea como hispánica, que non nega o galego-portugués. Pertencen ao mesmo sistema. El apelaba tamén a un principio da galeguística: isto é, el formouse de Castelao, Otero, do Grupo Nós, que sabían que o portugués era, en palabras de Antón Vilar Ponte, «o galego moderno e oficial, o que se puido oficialmente desenvolver». El insistía: se ninguén discute que o español de Arxentina e o de Cuenca son a mesma lingua cunha territorialidade moi ampla, o galego e o portugués, o mesmo. Pero o galego naceu aquí, na antiga Gallaecia, e logo é unha lingua de extensión mundial. A nós, galegos e galegas, que nos convén? Dicía el: convennos reatar esas relacións en beneficio mutuo.

-Pero sen imposición de ningún tipo.

-El o que dicía nos oitenta era non á represión, senón á admisión de que todo iso era galego. Poñamos un exemplo do español: como vou eu proscreber «valija» porque o español de España di «maleta»?, como vou proscreber «chancho» porque o español europeo di «cerdo»? De maneira que é un criterio de admisión e de coñecemento desa tradición galega. Así que as súas palabras aínda teñen unha semente de futuro e esperanza. Eses espíritos estaría moi ben hoxe practicalos.

María Pedreda