As luces dun Ferrol feito de literatura

Ramón Loureiro FERROL / LA VOZ

FERROL CIUDAD

Camiñar polo Ferrol de Carvalho é introducirse, dun xeito moi fermoso, no corazón da súa literatura JOSÉ PARDO

A cidade natal do escritor, situada ao pé do Atlántico e en moitos sentidos unha illa cravada na terra, foi para Carvalho, durante toda a súa vida, un espazo de referencia

18 abr 2021 . Actualizado a las 19:17 h.

É certo que tanto Lugo como Santiago de Compostela tiveron un papel fundamental na vida e na obra de Ricardo Carvalho Calero. Pero sería inxusto esquecer que esas dúas cidades ven cristalizar unha traxectoria intelectual e creativa, a de Carvalho, que ten as súas raíces ao pé do Atlántico, no Ferrol no que naceu o escritor. Nun Ferrol feito en boa medida de literatura -e en mil sentidos, se se nos permite o xogo de palabras, tamén unha illa encravada en terra- que non só viu nacer a don Ricardo, senón que ademais foi escenario deses anos fundamentais nos que todo ser humano, sen saber aínda a onde o vai levar a vida, decide xa, co entusiasmo da xuventude, qué camiños non quere seguir.

E ese Ferrol, unha cidade, poliédrica ata a extenuación, un lugar que non se parece a ningún outro (unha urbe creada como tal polos enxeñeiros ilustrados do Século da Razón á beira da vella vila medieval, herdeira á súa vez do espazo antano ocupado por un castro costeiro), segue mantendo viva a memoria do escritor. Tamén na luz das súas paisaxes. Convertendo en poesía, dalgún misterioso xeito, cada un dos lugares que foron escenario da vida de Carvalho.

No Cadro de Esteiro

O poeta e xurista Miguel Carlos Vidal, leal amigo do autor ao que este ano se lle rende tributo con motivo do Día das Letras Galegas e dono -todo sexa dito de paso- dun fermosísimo epistolario con Carvalho que permite coñecer en maior profundidade a unha das figuras centrais da Galicia do século XX, conta sempre que cando don Ricardo era neno tiña un dos seus lugares preferidos no chamado Cadro de Esteiro, que era onde se encontraba con Leyra Domínguez, un dos seus grandes compañeiros da infancia e da primeira xuventude.

Vidal foi un dos fundadores da revista literaria Atuxuro, todo un referente para as literaturas hispanas -e moi especialmente para a poesía- de mediados do pasado século. Unha publicación moi querida por Carvalho, quen non só colaboraba nela, senón que seguía moi atentamente a xestación e o nacemento de cada un dos seus números. O consello de redacción de Aturuxo, do que amais de Vidal formaban parte tamén, entre outros, Mario Couceiro e Tomás Barros, reuníase sempre na chocolatería ferrolá Bonilla, na praza do Callao, outro dos espazos de referencia de Carvalho Calero. E por alí pasaban con frecuencia moitos dos colaboradores e seguidores da revista, formando un faladoiro literario que se prolongou durante anos. Era Carvalho, di Vidal, un home dunha excepcional intelixencia. E, ao mesmo tempo, persoa dunha «seriedade» absoluta, insubornablemente fiel aos seus principios e afeito a darlle ás palabras o valor que realmente teñen.

Non moi lonxe de alí, da chocolatería Bonilla e da praza do Callao, ao pé de onde hoxe se alza o monumento a Concepción Arenal, case á beira da hoxe chamada avenida de Esteiro -preto do santuario das Angustias, e a uns pasos do que antano era coñecido en Ferrol como o Cantón Vello-, viviu Carvalho durante un tempo. Para ser exactos, na rúa Carlos III, que os veciños de Esteiro sempre coñeceron como rúa de San Carlos.

No tempo da infancia

Pero en realidade, como recorda outro grande amigo do autor d’A xente da Barreira, o profesor e académico Martinho Montero Santalha, foi en Ferrol Vello, no antigo barrio medieval -que é o que se relaciona máis directamente co mar (alí están o porto comercial e o peirao de Curuxeiras)-, onde Carvalho viviu a súa nenez. O Atlántico foi, por tanto, o primeiro horizonte vital de Carvalho Calero.

Cidade aberta ao mundo, cosmopolita e namorada dos libros

Afirma o investigador e documentalista Guillermo Escrigas que para entender a paixón polos libros -esencialmente, a paixón pola literatura- que Ricardo Carvalho Calero sente xa desde a infancia é preciso comprender o Ferrol de comezos do século pasado. «O Ferrol no que naceu e no que medrou Carballo -di Escrigas- é unha cidade culta e aberta ao mundo, unha cidade absolutamente cosmopolita».

«Carvalho Calero, Torrente Ballester e Rubia Barcia eran practicamente da mesma idade -engade Escrigas-. Case se podería dicir que naceron ao mesmo tempo. E iso é algo que cito, a maneira de exemplo, para que se entenda que o Ferrol das primeiras décadas do século XX é unha cidade chea de libros, con grandes bibliotecas, na que hai moita xente que sabe ler en inglés e en francés e que segue moi de cerca a mellor literatura europea». «E é precisamente nese contexto cultural -remarca o documentalista- onde xorde a figura de Carvalho Calero, do que estou convencido que non sería o mesmo escritor nin o mesmo profesor se non tivese nacido en Ferrol»,

Na rúa San Francisco de Ferrol está, á espera de ser rehabilitada -como lembra Martinho Montero Santalha-, a casa natal de Carvalho. Quen queira coñecer ben os territorios de infancia e xuventude do escritor non pode deixar de percorrer esa rúa. Nin tampouco, por suposto, o barrio ferrolán da Magdalena, que tanto se parece, desde o aire, a unha libra de chocolate. Nin a praza do Marqués de Amboage. Nin o Cantón de Molins. Nin -como subliña, neste caso, Carlos Vidal- o paseo de Herrera, desde o que tan fermoso é mirar o mar de Ferrol, sempre proclive a todas as longas navegacións.

A USC afonda no «alto sentido do compromiso» de Carvalho

Aló polo ano 1970, Ricardo Carvalho Calero inauguraba a serie de monografías que a Universidade de Santiago dedica ás figuras literarias recoñecidas no Día das Letras Galegas con por aquel entón un folleto sobre o novelista e lexicógrafo Marcial Valladares titulado O señor de Vilancosta. Medio século despois, o propio escritor e polígrafo ferrolán é o protagonista desta serie. Ricardo Carvalho Calero. As formas do compromiso, é o título do volume editado polo Servizo de Publicacións da USC co gallo do Día das Letras do 2020, segundo informa Montse García.

O novo volume, que está coordinado polo director de departamento de Filoloxía Galega da institución compostelá, Francisco Cidrás, inclúe colaboracións de catorce especialistas universitarios que, coas súas achegas, trazan a dimensión vital e intelectual de Carvalho Calero. Justo Beramendi, Araceli Herrero Figueroa, Aurora Marco, Xosé María Dobarro Paz, Carlos Quiroga, Darío Villanueva, Arturo Casas, Manuel Ferreiro, José Luis Forneiro, Francisco Dubert-García, José-Martinho Montero Santalha, María Pilar García Negro, Henrique Monteagudo e José Luis Rodríguez son os encargados de afondar na figura do homenaxeado no Día das Letras.

As contribucións desta monografía organízanse en tres seccións temáticas. A primeira, Aspectos dunha vida, céntrase naquelas facetas de Carvalho máis á marxe dos quefaceres filolóxicos, como a súa actividade política e pedagóxica ou docente. Despois, en Literatura e estudos literarios, abórdase a súa actividade creadora, así como a de historiador e crítico literario. A última, Lingua: teoría e praxe, afonda nos traballos lingüísticos, tanto os máis propiamente gramaticais como os vinculados ao seu posicionamento perante o modelo de lingua e as propostas normativas, segundo explica na introdución Francisco Cidrás, que destaca «o alto sentido do compromiso» de Carvalho Calero, que «puxo sempre disciplinadamente a súa gran capacidade de traballo ao servizo do país, da súa cultura e da súa lingua». Nese senso, o director do departamento de Filoloxía Galega da USC lembra que o ferrolán «é unha figura poliédrica, fundamental na cultura galega do século XX».