«O péndulo»: Teatro para pescudar no silencio

Tamara Montero
tamara montero SANTIAGO / LA VOZ

CULTURA

Marta Pérez reconstrúe nesta obra non só o fusilamento do seu bisavó durante a Guerra Civil. Tamén como as identidades se crean a través do esquecemento

25 jun 2022 . Actualizado a las 05:00 h.

Na identidade, en quen se é, moitas veces ten máis peso o silencio que a palabra. A ignorancia por riba do coñecemento. O esquecemento e non a memoria. O que se agocha moito máis que o que se amosa. O péndulo, de Inversa Teatro, é unha historia sobre a pescuda nesa cara oculta da identidade. Teatro do proceso. O que levou a Marta Pérez a indagar sobre a historia do seu bisavó, que é, en realidade, unha historia que aconteceu ao longo de todo o país.

«O meu pai chamábase Tirso Gómez Freijido. E matárono na guerra». De súpeto, o escenario convértese nun piso alugado na rúa Progreso da Cañiza onde Pepa, a avoa de Marta Pérez, tira do pano silencioso que durante tantos anos agochou a súa propia historia. «Eu, na miña vila, non teño casa familiar. Isto é unha cousa moi rara». Tanto a súa bisavoa, como a súa avoa, viviron sempre de aluguer. «Con ese tipo de cousas, cando unha se detén a pensalo, toma conciencia de onde vén. Non puiden saber se tiñan terras e llas quitaron».

Fala esta obra do fusilamento de cinco homes. Pero a memoria gardárona as mulleres. As nais, as donas, as irmás, as fillas. E son agora mulleres as que botan luz sobre as lembranzas, as testemuñas e os documentos. «A eles fusiláronos pero as que quedaron para vivir as consecuencias foron elas, e son as grandes esquecidas», explica Marta Pérez. «Nas homenaxes adoitamos poñer os nomes deles, e está ben. É importante. Pero non hai que esquecer que o sufrimento, e o sufrimento transmitido, foi por parte das mulleres». A Contempla, bisavoa de Marta Pérez, matáronlle o marido e quedaba a cargo de tres fillos. Pepa quedou traumatizada. Matáronlle ao pai con 18 anos.

«Quero dar valor ao silenciado e hai un dobre silencio no caso das mulleres e por iso para min é tan importante recuperalas». Tamén a María Gómez González, daquela alcaldesa republicana (a única muller alcaldesa de Galicia) que foi apresada canda aos fusilados do Castro de Vigo pero finxiu un embarazo e foi encarcerada.

«Foron mulleres que non calaron. Nunca». Pero o silencio ten moitas caras. Os berros de asasinos de Pepa, a súa determinación en sinalar os responsables dos asasinatos, foi quedando esluídos nas seguintes xeracións. Nunca calaron. Pero caláronas.

 «Cando comecei con isto, dixéronme que a miña bisavoa e a miña avoa non querían falar disto, dándome a entender que cando elas calaban era porque non querían saber nada. E ao mellor calaban por non transmitir ese dano». Por supervivencia, para protexer as seguintes xeracións.

«Efectivamente, hai que diferenciar os silencios», explica a dramaturga. E sobre todo, comezar a falar. A súa familia, ao comezo reticente, rematou por proporcionarlle todo o que precisaba para contar esta historia de represión.

Pero as historias nunca teñen só unha versión. Está tamén o outro bando. «Non estou increpando, nin sinalando, nin facendo unha denuncia aos familiares, que non teñen responsabilidade». Malia a todo, Marta Pérez rexeita a autocensura á hora de contar esta historia Toda a historia: «Xa está ben de estar sempre preocupándose polo dano que poidamos estar causando aos outros, e parece que eses outros non se preocupan polo dano que se puido ter causado na miña familia».

«Que se conte a verdade. Onde sexa, como sexa»

Con esta obra, coescrita por Marta Pérez e Ernesto Is e que o día 30 poderase ver en Santiago no marco do Festival Uscénica e o 23 de xullo na Mostra Internacional de Teatro de Ribadavia, o silencio esvaece. «Fina Mojón, díxome que tiña a sensación de que na súa familia se quitaran un peso». Porque algo que estaba na completa escuridade, de súpeto, pasou a ter unha claridade absoluta. Fina Mojón tamén pasou boa parte da súa vida tentando sacudir o silencio. Botar luz. Malia a que nunha homenaxe aos represariados «chantaran uns pallasos» a carón de onde se celebraba o acto, no que tamén interviña Fina. «De pronto, atopouse con que por fin se falaba isto nun teatro. Na voz pública», lembra Marta Pérez.

Das cartas do seu bisavó Marta Pérez tivo coñecemento na adolescencia. Non puido ter acceso ata pasados os 20 anos. E comezou a pescudar, grazas a un convite do CDG, en como o silencio constrúe identidades no 2018. Foi una primeira versión d’O péndulo, que seguiu medrando, un proxecto no que tamén colaboraron a MIT de Ribadavia e a Deputación de Pontevedra.

A historia de Tirso Gómez Freijido, foi apresado e fusilado no ano 1936 no Castro de Vigo xunto cos seus camaradas Justo Moure, Jesús Pérez e Antonio Mojón, mentres outro veciño da localidade, Benjamín Malvar, apareceu asasinado nunha gabia, reconstrúese non só a través da memoria oral (a que garda o proxecto Nomes e Voces) senón tamén a través da documentación. Da que se gardaba nas casas, da que aínda custodian, ás veces algo esquecida, as hemerotecas. Da documentación da causa 432/36 extraída, do Arquivo Militar de Ferrol, como as sentenzas de morte, a transcrición do xuízo, os interrogatorios ou os escritos do fiscal.

Non é esta unha historia maniquea. É, a fin e ao cabo, un xeito de honrar unhas das derradeiras palabras que Justo Moure mandaba nunha carta: «Que se nos faga xustiza. Que se conte a verdade. Onde sexa, como sexa».