Xesús Fraga: «Aínda que pareza un paradoxo, creo que a contención no ton do relato é a que activa as emocións do lector»

A idea bulíalle hai tempo na cabeza. Había que indagar a historia familiar, a emigración, a matriarcal figura da avoa, o abandono que deixou o avó cando marchou a Venezuela e rematou por cortar todo contacto... Rescatar o pasado da familia, debullalo con serenidade e agarimo, tratar de entendelo para entender o presente, a identidade propia. E que mellor que investigar escribindo e escribir investigando, debeu pensar o escritor e xornalista betanceiro Xesús Fraga (Londres, 1971). Íalle na súa dobre condición. O resultado é a novela Virtudes [e misterios], coa que vén de gañar a 38.ª edición do premio Blanco Amor -que promove a Deputación de Ourense en colaboración coa Fundación Eduardo Blanco Amor-. O selo Galaxia porá o texto nas librarías nos primeiros días de marzo.

-Cando se impón a familia como tema sobre o que sabe que quere escribir?

-Creo que foi ao rematar A-Z, un libro sobre Londres que tiña tanto de ficción como de lembranzas infantís, que caín na conta de que pagaba a pena investigar como tema a influencia decisiva que a emigración exercera na miña biografía e na da miña familia, e dedicarlle unha obra de seu. A familia interesábame como lector, e como autor tiña curiosidade por coñecer mellor os meus devanceiros e como as súas circunstancias, decisións ou omisións tamén condicionaban a miña.

-En que momento sente vostede que está preparado para afrontalo?

-Durante bastantes anos o tempo de creación que lle dediquei á literatura centrouse no eido das traducións, agás dúas novelas xuvenís. Creo que a historia familiar impúñame un sentido da responsabilidade que desembocou nun pánico escénico que me tivo xirando en círculos arredor da idea orixinal durante demasiado tempo. Fun tomando notas e falando con algúns parentes máis próximos, pero non foi ata que tiven claro como quería contar a historia que non puiden empezar e, aínda así, foi un proceso cheo de dúbidas e incertezas, con comezos en falso que acabaron desbotados, e moitas páxinas que foron dar á papeleira.

-Ata agora o condimento biográfico na súa obra era algo máis ben circunstancial. Por que?

-Neste libro tiña que asumir o primeiro plano: eu nacín en Londres porque meus pais emigraron nada máis casar, e se eles se instalaron aló foi porque primeiro miña nai fora de solteira. Á súa vez, ela emigrara seguindo a miña avoa, que se vira forzada a marchar porque o home emigrara a Venezuela: nin mandaba cartos, nin quería volver, nin quería que ela se reunise alá con el; a única saída que lle quedou para resolver unha complicada situación doméstica (tiña tres fillas pequenas) foi ir a Londres. Esa cadea de actos marcou a tres xeracións da miña familia e o libro trata de entender os seus motivos e as consecuencias.

-Como combateu o pudor, a autocensura, un lóxico temor a falar en alto e con anchura de cousas íntimas, a situar aos seus seres máis queridos en escenas que non sempre son agradecidas ou fáciles de entender?

-Un combate, dende logo, do que non teño nada claro que resultase gañador. Nunha historia conta tanto ou máis o que deixas fóra como o que contas. Acadar ese equilibrio non é fácil e sempre ficas coa dúbida de se contaches de máis ou de menos. A guía que seguín foi tratar de entender actos que tiveron consecuencias dolorosas, como a marcha do meu avó, sen xulgalos nin moito menos facer un axuste de contas. Ao mesmo tempo, sentía que debía facer xustiza aos sacrificios que se viviron por mor da emigración, especialmente miña avoa e miña nai, e iso non podía facelo obviando algúns dos transos duros ou complicados polos que pasaron. Tamén tratei de optar por un ton contido, sen excesivas efusións sentimentais, porque, aínda que pareza un paradoxo, creo que a contención no ton do relato é a que activa as emocións do lector.

-Como encaixou o libro a familia, e súa nai en particular, ese «ser protagonista dun libro», verse exposta no papel tamén coas súas debilidades?

-Miña nai aínda non leu o libro, igual que o resto da familia. Miña nai crioume, entre outros, no valor da independencia, e nese sentido mantemos un respecto profundo polas nosas opinións e puntos de vista. Creo ademais que entenderá tanto os propósitos que moveron o libro como o ton no que está escrito.

-Cando descubriu o potencial literario como personaxe de súa avoa? É posible que o lector, nalgún momento, bote en falta que ela non ocupe máis espazo na narración? Como resistirse a non facela moito máis protagonista do relato?

-Miña avoa era unha presenza abraiante, dotada dunha capacidade de sacrificio e xenerosidade incrible, pero tamén con sentido do humor e gusto pola festa. Escoitala era un pracer e un privilexio, polo que contaba e como o contaba. De cativo encantábame estar con ela, e de adulto comprendín o valor de canto lle debiamos. Ten un papel moi importante nos primeiros capítulos do libro, e tamén nos finais, e creo que nos episodios que pasa a un segundo plano segue a notarse que está aí, detrás, como esa figura referencial que foi en vida.

 -Cando empezou a escribir, a sentirse escritor, víase escribindo algo tan confesional, situándose dalgunha maneira no eixe da trama?

-Dar co xeito acaído de contar esta historia foi complicado e longo. Creo que todas as historias de emigrantes se parecen, pero á vez todas son distintas: aspiraba a conectar coas experiencias propias do lector, porque en Galicia todos tivemos e aínda temos trato directo coa emigración, pero sen renunciar ás particularidades que singularizaban o relato da miña familia. O meu papel foi asumir a narración, contala dende a miña sensibilidade e memoria, pero cedendo aos demais a maior parte do protagonismo.

-Comente un pouco do seu gusto por este tipo de literatura.

-Como lector teño gustos moi diversos, pero é certo que me gusta o ton confesional, iso que tamén se deu en chamar autoficción. Fascíname como dende a literatura se resolve ese encontro entre memoria e imaxinación, igual que os libros contados por narradores pouco fiables, un papel que non é mala descrición para o labor que tentei facer.

-Este gusto foi algo de sempre, anterior á súa decisión de escribir este libro, ou foi a idea deste libro o que animou esta afección?

-A escolla máis xeral era escribir unha novela que disfrazase os avatares da miña familia ou escribir unha novela sen agochalos, dese tipo de libros que algúns chaman novelas sen ficción. Precisamente se hai algo que caracteriza a novela como xénero é que todo ten cabida nel, incluídos feitos reais que entran no territorio novelesco grazas á vontade do autor de facer iso mesmo, unha novela. Tomada esa decisión, no tempo previo á escrita é posible que frecuentase máis ese tipo de obras, quizais por maior interese, ou tamén porque coincidise que se publicaron durante ese período.

-Cales son as súas obras -e autores- preferidas neste xénero? Cal o inspirou e axudou máis como modelo, para saber por onde debía ir e por onde non?

-Hai varios libros que van deixando pegada e amosando distintos camiños que seguir. Podo citar Tiempo de vida, de Marcos Giralt Torrente; Entresuelo, de Daniel Gascón; O libro das migracións, de Rebecca Solnit; Romance familiar, de John Lanchester; Un comunista en calzoncillos, de Claudia Piñeiro; Dúas vidas, de Vikram Seth; A lebre con ollos de ámbar, de Edmund de Waal... E, dende a ficción, as familias das novelas de Ignacio Martínez de Pisón. Pero, sen dúbida, o que tivo unha influencia considerable foi El olvido que seremos, de Héctor Abad Faciolince, polo libro en si e porque a súa lectura me levou a Léxico familiar, de Natalia Ginzburg, as dúas obras nas que confeso sen pudor que lin con maior devoción. Abad di que tratou de copiar á escritora italiana, pero cre que sen chegar nunca á súa altura, polo que eu tamén sinto que tratei de atopar no ronsel de ambos a inspiración que me faltaba cando axexaban as dúbidas e os temores de fallarlle á miña historia.

-En que tradición en Galicia se insire este libro? Ou é un terreo aquí pouco frecuentado? Hai algunha referencia na literatura galega que lle servise como guía?

-Nesas lecturas na procura de temas e rexistros non faltan títulos en galego. Gustoume moito As voces baixas, de Manuel Rivas, como tamén os tres libros de infancia de Ramiro Fonte, así como os seus poemas londinienses de A rocha dos proscritos. Interesoume, ademais, ver como nos últimos anos houbo autores, e cito casos, entre outros, como os de Susana Sánchez Arins, Berta Dávila e Gonzalo Hermo, que se valeron da familia como tema en libros de lectura moi atractiva, ou como Olalla Cociña tamén abordaba dende a poesía a figura da bisavoa en Libro de Alicia.

-Cre, máis aló do premio Blanco Amor, que este libro supón un salto cualitativo na súa traxectoria literaria?

-Non sei se podemos falar de salto cualitativo, pero o que si é certo é que se trata do libro no que investín máis tempo e esforzo, tanto literario como emocional.

-Que sentiu vostede unha vez rematado o libro? Foi alivio, un baleiro?

-Javier Cercas di que toda novela encerra no seu interior unha pregunta para a que non cabe resposta, porque a resposta é a novela mesma. A min pasoume algo semellante. A miña novela parte de dúas: por que o meu avó emigrou e como iso marcou a nosa vida?, xunto con outra aparentemente contraditoria: como serían as nosas vidas de non darse esa emigración inicial e as posteriores? O feito de que non haxa resposta para iso no ámbito da vida lévate a tratar de responder dende a novela, pero o certo é que o libro tampouco ofrece contestacións definitivas, e por iso mesmo non acabas de escorrentar o desacougo que foi a motivación inicial para escribir.

-E despois disto, que? Que se pode escribir? Haberá que volver á ficción?

-Nos momentos máis difíciles da escrita deste libro, cando pensaba que non o ía dar rematado ou que o resultado non pagaría a pena, asegurábame a min mesmo que se conseguía concluílo poñería o punto e final e non habería máis. Pero agora teño en marcha, en diversas fases de desenvolvemento -todas moi primitivas, iso si-, outros tres libros, pensados xa con bastante claridade. O caso é que rematar un libro non asegura en absoluto que o seguinte vaia ser mellor ou mesmo lograrse. O único consolo é pensar que paga a pena o esforzo de sacar adiante esa historia, e logo xa se verá.

---

---