Joana Carneiro: «Un director ten que inspirar, motivar o espírito, a alma dos músicos»

Montse García Iglesias
Montse García SANTIAGO

CULTURA

XOAN A. SOLER

A mestra portuguesa levará a batuta da Real Filharmonía de Galicia nos concertos de mañá xoves en Santiago e do venres en Ferrol

25 sep 2019 . Actualizado a las 12:44 h.

Batuta principal da Orquestra Sinfónica Portuguesa e do Teatro São de Lisboa, Joana Carneiro (Lisboa, 1976) será a encargada de dirixir esta semana a Real Filharmonía de Galicia nos concertos que ofrecerá mañá en Santiago (20.30 horas, Auditorio de Galicia) e o venres en Ferrol (20.30 horas, Auditorio). Transmite enerxía e é meticulosa á hora de dar instrucións aos músicos nos ensaios para o que será o seu debut con esta orquestra. 

—Debuta coa Real Filharmonía e, ademais, co encargo de abrir a tempada de abono.

—É unha gran responsabilidade. Estou encantada coa orquestra, cos músicos, co traballo que teñen feito, con esta sala (Auditorio de Galicia), que ten un son marabilloso. É unha experiencia moi boa e é unha responsabilidade.

—Tras os primeiros ensaios, que é o que máis lle chamou a atención da orquestra?

—A preparación e o empeño dos músicos durante os ensaios.

—Escolleu para esta estrea unha obra de John Adams, «Shaker loops», e a Sinfonía número 4 de Chaikovski.

—É comezar a tempada con música do noso tempo, porque a peza de John Adams ten 40 anos. Iso é un sinal de que esta é unha orquestra que olla para a fronte. É unha sinal moi importante para aqueles que veñen oír a orquestra. Comezar unha tempada con algo que é contemporáneo para min a é un sinal moi positivo. Despois, cando eu programo, é sempre importante para min crear relacións coas pezas do pasado. As composicións de Adams e Chaikovski teñen cen anos de diferenza. É moi interesante oír o que pasou neste tempo. A música de Adams está moi concentrada no ritmo, nese pulso que nos fai danzar, é, no fondo, un dos principios do minimalismo. Ese corazón a latir, ese pulso que temos dentro de nós, tamén están na sinfonía de Chaikovski, sobre todo no primeiro e no cuarto movemento. Así, hai una ligazón, sen dúbida, de construción rítmica entre os dous compositores.

—A súa vocación por dirixir foi precoz: aos nove anos.

—Creo que houbo dous factores. Unha era que eu coñecía a figura do director. A través dos meus pais eu tiven acceso a unha educación musical e, por tanto, coñecía o que era tocar nunha orquestra, cantaba no coro..., cos meus pais ía a moitos concertos. Entón, tiña o coñecemento do que era unha orquestra. Por outro lado, tamén facía ballet. Eu creo que a ligazón entre o xesto e o son era algo que me atraeu moito desde xoven. Sempre fun unha rapaza moi extravertida e moi expresiva co meu corpo. Esa expresión física para min era moi natural e ligalo a música, que eu xa facía, foi algo moi natural. Ademais, dixen que quería dirixir orquestra porque podía porque moitos mozos que medraron nos 70 e o 80, os pais dicían que a música, nin pensalo. Eu tiven a sorte de ter unha familia que apoiou iso desde o principio. Penso que agora é moito máis fácil, pero hai 40 anos moitas familias non podían, principalmente, en Portugal, que saía dunha ditadura moi longa. Ademais, era una xeración moi enfocada no éxito profesional.

—E con 18 anos debutou xa coa batuta.

—Empecei con moito medo. Era unha orquestra de estudantes, pero mesmo con ela eu estaba moi nerviosa. O que acontece é que, ao principio, nós estamos moi centrados en nós, no noso xesto, e é moi difícil escoitar a orquestra. Entón, os primeiros anos era sobre todo intentar aprender a técnica e a miña propia expresión. Despois, foi empezar a oír aos outros, e como o meu xesto podía ter un impacto no son. Ao principio, é unha experiencia moi egocéntrica, infelizmente, porque estamos aprendendo o que é o noso corpo. Despois, o que é importante ao longo da vida, é saír de nós e ter a capacidade de oír.

—Alude a esa capacidade de influír co xesto. Que busca como directora? Que trata de aportar as obras?

—O meu obxectivo é facer o que está escrito e, sobre todo, ir ao encontro do que eu penso que é a verdade dun compositor ou dunha peza. Un compositor como Adams, Mahler..., ou outros do século XX ou do XXI, escriben especificamente o que queren. Todas as notas teñen unha indicación específica. Entón, a miña función é escoitar o que a orquestra toca e, se houbera algunha cousa que non está de acordo co que está escrito, dicirllo aos intérpretes. Despois, hai cousas que non están escritas. Por exemplo, en Chaikovski non todo está escrito. Ás veces, a música ten que avanzar un pouco máis no tempo ou esperar, porque así é a natureza de tocar un instrumento. A música é sempre unha expresión do que nós somos, do que sentimos, do que vivimos... Os directores tamén temos que dar unha vida á música, que sexa natural; e, da mesma forma que cando falamos temos varias formas de dicir a mesma frase e son todas verdadeiras, na música é igual. Temos varias formas de dicir a mesma frase musical. Entón, hai que unir aquilo que o compositor quere e, despois, ten que ser natural, coas inflexións naturais da lingua e da vida.

—Varias veces aludiu á figura do director da orquestra como un director espiritual. Por que?

—Non é nun sentido relixioso, senón que ten que inspirar. Díxomo un mestre. Non é non sentido relixioso, senón no sentido de motivar o espírito, a alma dos músicos, para conseguir tocar dunha forma homoxénea, con enerxía e o amor que a música esperta. Por iso é necesaria unha gran preparación. Creo que a química que nós alcanzamos cos músicos depende diso. Os músicos queren un director preparado. Podemos, ás veces, non concordar; pero se existe preparación, hai respecto. Cando hai esa linguaxe común, hai ese canal aberto para conseguir inspirar para que todos toquen dunha forma conxunta.

—Foi a primeira directora portuguesa, que lle supuxo?

—Vivino dun xeito moi natural. A miña familia e o meu país sempre me apoiaron. Cando acabei o meu curso, as orquestras portuguesas profesionais, inmediatamente, me convidaron para traballar. Cando tes 21 anos, recién saída, ter ese estímulo e ese apoio, foi moi importante. Nunca pensei se era a primeira ou a segunda. Eu o que sentía era unha gran responsabilidade por ese apoio que recibía.

—Aínda seguen sendo maioría os homes. Atopouse nalgún momento con atrancos?

—Si, aínda seguen sendo maioría. Sempre me sentín ben. Cando traballas, os directores estamos solos, unha orquestra ten un mestre. En todas as orquestras que dirixín nunca sentín discriminación, sempre sentín naturalidade. Se eu ía ben preparada, as cousas ían ben; se estaba menos inspirada..., non era por ser muller, que as cousas non ían ben. Cando non tiven éxito foi sempre pola miña culpa. Se ti vas ben preparado, normalmente, chega o éxito. Nese sentido, non sinto que haxa discriminación nese sentido. Sempre tiven oportunidades na miña vida profesional e de dirixir a orquestras boas, pero o que sentín ao ser nai foi algo diferente. Aínda temos que dar outro paso. O 98 % das orquestras coas que eu traballo aceptaron moi ben a miña maternidade. Tiven catro fillos en 15 meses —trixemelgos e despois outro bebé—, a maior parte axudaron moito; pero houbo dúas ou tres que se sentiron ameazadas, que pensaron que eu non cumpriría o meu deber. Non souberon esperar. A maior parte das orquestras axudaron moito cos horarios, coas viaxes, con todos os calendarios nese principio da miña maternidade, mais houbo unha ou dúas orquestras que dixeron: «Non te queremos máis». Iso é moi triste. Entón, é un paso que hai que dar. Isto é verdade para moitas profesións. A maternidade e a paternidade deben ser vistos como un gran valor económico e social, entón, as nosas empresas e institucións teñen que estar preparadas para aceptar con naturalidade que un pai ou unha nai teñen unha esixencia diferente, pero penso que ser pai ou nai nos volve aínda mellores artistas. En definitiva, en xeral, eu sempre me sentín ben, pero a maternidade foi difícil en poucos momentos. A miña Orquestra Sinfónica Portuguesa sempre me esperaron.

—Levou a batuta da Sinfónica da BBC, da Real Filarmónica de Estocolmo, a que dirixiu na cerimonia de entrega dos Premios Nobel en 2017. Que soños lle quedan por cumprir?

—Os meus soños son moito de repertorio. Fáltame dirixir algunhas pezas que me gustaría. Por exemplo, das sinfonías de Mahler fáltame a oitava e a sexta. Non penso tanto en orquestras, pero hai repertorio que me gustaría moito, como a Oitava de Mahler. Espero podelo facer en un ou dous anos. Tamén máis ópera. Eu traballo moito con ópera, e agora vou cumprir un soño, que é dirixir Fidelio, tanto en Portugal como Dinamarca.

—Alude á ópera, é a esixencia moi diferente para vostede?

—Si, é moi diferente. Penso que a ópera é onde aprendemos máis porque é o máis difícil para o director. Non é só a orquestra, senón que esta está nun foso distante dos cantantes, a dirección de escena, as luces, o escenario, a caracterización... Hai moitos factores. É como dicía Wagner: a ópera é a obra de arte completa e é moi esixente. É evidente que hai obras para orquestra moi esixentes, moi difíciles de dirixir; pero a ópera a nivel técnico é moi completa e onde nós aprendemos máis.