¿Cuáles son los apellidos más comunes en cada concello de la provincia de A Coruña?
A CORUÑA CIUDAD
Varela y Lema superan a los mayoritarios en ocho municipios. Los expertos explican los tipos y sus singularidades
21 feb 2022 . Actualizado a las 16:00 h.Cuando comenzó la campaña de vacunación contra el covid-19 y se sorteaba la letra inicial del primer apellido para ver quiénes serían los afortunados en recibir las primeras inyecciones, se evidenció que la comunidad de los López en la provincia de A Coruña no era cosa menor. De hecho, según los últimos datos publicados por el Instituto Galego de Estatística (IGE), hay 61.258 personas que lo portan en primer o segundo lugar. Es el cuarto más difundido y a solo unas decenas del tercero, que es Fernández con 61.282. «Na diocese de Lugo e de Mondoñedo creo que López era o máis frecuente. As veces son casualidades. Por que é López e no resto dos sitios é Rodríguez ou García? Son azares da combinatoria. Pero si, López é o máis común nesa zona e sobre todo canto máis o norte miremos», comenta Gonzalo Navaza, profesor en la Universidade de Vigo y miembro de la Asociación Galega de Onomástica. Este apellido es el más difundido en 17 concellos de la provincia (Ferrol, Neda, As Somozas, Valdoviño, Santiso, Sada, Paderne, Narón y Cariño, entre otros).
El liderazgo de los catalogados como patronímicos es claro. García es el apellido mayoritario, con 70.493 portadores y el primero en 24 municipios (Boiro, Zas, Teo, Santiago de Compostela, Ordes y Oleiros son algunos de ellos). No obstante, también hay apellidos gallegos singulares que logran desbancar a los más frecuentes en algunos concellos. Es el caso de Lema (Muxía, Vimianzo, Cabana de Bergantiños y Laxe) y Varela (Vilarmaior, Toques, Malpica y Ponteceso). «Os que dan carácter son máis ben os toponímicos. Permiten identificar áreas distintas porque moitas veces o topónimo haino nunha zona e non o hai noutras. Iso da carácter local. Cando o apelido procede dun topónimo único pois entón hai unha vinculación aí moi directa. Quere dicir que todos os antepasados remotos de quen é portador dun apelido destes sabe de onde procede», enfatiza Gonzalo. Ana Isabel Boullón Agrelo, miembro de la RAG, coincide y destaca que «nas distintas comarcas ou zonas hai concentración de apelidos que proceden case sempre desas peculiaridades toponímicas. Galicia ten a maior densidade toponímica da Península Ibérica. Entón foi unha fonte moi importante para facer apelidos».
Los expertos ensalzan el gran valor que hay detrás: desde conocer la procedencia familiar, la historia de la comunidad, y hasta visualizar posibles movimientos migratorios. «As profesións que tiñamos, como vivíamos... os apelidos resumen todo o país. Resumen a nosa historia humana, onde habitaban e cales eran as nosas relacións familiares», matiza Boullón. Singularidades como que en la zona de la Costa da Morte sea donde hay más topónimos en el primer lugar de los municipios: Canosa, en Fisterra; Lago, en Corcubión; Trillo, en Cee; Caamaño, en Carnota, y Mouzo, en Camariñas.
Una distinción que ahora se puede recuperar gracias a la ley que permite colocar el apellido materno en primer lugar. «O que vemos é que cando se altera esa orde na transmisión case sempre se fai por salvar apelidos toponímicos, que son os que dan carácter», destaca Gonzalo. Esta medida, implantada a través de las recomendaciones de la Unión Europea para evitar la discriminación por sexo, también permite evitar esa desaparición de los apellidos más singulares que se venía produciendo desde la creación del registro civil en la década de 1870. «O sistema tradicional empobrecía o repertorio por simples razóns combinatorias. Hai apelidos galegos que quedan moi poucos portadores en Galicia e os atopas en Latinoamérica por exemplo. Non hai ningún Xelmírez en Galicia ou Gelmírez», afirma Gonzalo.
Una tesis vincula las regiones de apellidos gallegos al mapa actual de las diócesis
No solo los expertos en lengua estudian el origen de los apellidos, también lo hacen los matemáticos en la actualidad. Es el caso de María José Ginzo Villamayor, cuya tesis —dirigida por Rosa María Crujeiras Casais— aborda nuevas técnicas para el tratamiento de datos y la modelización en geolingüística. Su trabajo se estructura en dos problemas principales: la construcción de regiones de apellidos en Galicia y el estudio y modelización de patrones espaciales y espacio-temporales. «Chegamos a conclusión que esa rexionalización se corresponde co mapa actual das dioceses. Segundo os historiadores, o mapa das dioceses ten que ver coas divisións anteriores, como agrupamentos en tribos, etc. Se non temos en conta o proceso de urbanización, nos aproximamos case a unha división administrativa e se van borrando os límites diocesanos. Por exemplo, no proceso de urbanización na provincia de A Coruña a poboación vaise cara a costa», sostiene la investigadora de la USC.
Navaza también alude a la influencia de estas divisiones a la hora de explicar el origen de algunos apellidos toponímicos: «A diocese de Mondoñedo tiña uns enclaves na comarca de Bergantiños. A parroquia de Xornes tiña como bispo o de Mondoñedo. Isto produce que haxa apelidos medio anómalos. Como veñen a dar a Ponteceso estes apelidos tan de Mondoñedo? Explícase polos párrocos que viñan de alí».
Ana Isabel Boullón Agrelo, membro do ILG e da RAG: «Calculo que haberá un 15 % de apelidos castelanizados, como é o caso de Martínez»
Entender e descifrar a parte oculta dos apelidos non é doado. Expertos na lingua, como Ana Boullón, que é membro da RAG e do Instituto da Lingua Galega (ILG), traballan nestes meses na revisión e publicación dun dicionario de apelidos que será difundido pola Real Academia Galega. Antes de que este exemplar vexa a luz, Boullón fai un balance de como se atopan na provincia coruñesa: «Tendo en conta a agresión que sufriu o noso conxunto onomástico dende o século XVI, pois aínda fóronse conservando bastante ben. Calculo que haberá un 15 % de apelidos castelanizados. Hoxe non hai dúbida que se vemos un elenco de nomes de calquera punto de Galicia sabemos perfectamente que son galegos. Seguen sendo moi idiosincráticos e moi característicos».
Neste sentido, pon o exemplo do quinto apelido máis común, segundo os datos do IGE, para amosar como evolucionaron algunhas das variantes autóctonas. «Martínez é un apelido castelanizado porque a forma propia é Martís, que se conserva practicamente na península do Barbanza. Seijas, por exemplo, é un apelido hibridado, quérese dicir, o apelido ven de Seixas, pero púxoselle unha grafía castelán. Entón Seijas nin é 100 % galego nin 100 % castelán. Temos que distinguir entre os que están castelanizados e os que teñen un proceso de hibridación por influencia do castelán», precisa a lingüista.
Sobre as tipoloxías, Ana distingue tres formas principais na creación dos apelidos: «Hai patronímicos, sobrenomes e toponímicos. No primeiro caso case todos teñen o sufixo -ez (Pérez, Sánchez, Rodríguez...). Este sufixo na idade media significaba ‘fillo de'. O fillo dun Pero, que é o equivalente ao Pedro moderno, pois apelidábase Pérez. Estes son os máis difundidos hoxe. García, aínda que non acabe en -ez, tamén é patronímico porque na idade media era un nome. En Galicia conservamos moita documentación antiga desde o século VIII e podemos ver como se foron formando os apelidos. O que pasa é que na sociedade cristiá hai apelidos que son comúns. No segundo tipo, os sobrenomes, habitualmente refírense á cor da pel ou do cabelo (Roxo, Blanco, Cao...). Destes, o grupo máis importante é o dos profesionais. Ferreiro é o apelido máis frecuente de todos os de profesións de toda Europa. Do último grupo, o dos toponímicos, uns proceden de nomes comúns (Lamas, Seixo, Trigo...). A maior parte dos que se apeliden así non van saber de onde proceden porque son nomes de microtopónimos que pode haber en moitísimos sitios. Outro caso pode ser, por exemplo, o apelido Mayo. Este ven dun lugar que se chama O Mayo, que hai en Esteiro, e que ven de orixe prerromana. Non ten nada que ver co nome do mes. A partir dese nome que hai en Esteiro, pois difundiuse pola zona de Muros. O primeiro dos toponímicos máis frecuentes en Galicia é Castro», sinala Ana Boullón.