O autor lembra o final do ano de Cervantes e dá a benvida ao ano de Pondal
06 dic 2016 . Actualizado a las 05:00 h.Vai rematando este ano cervantino e achegámonos xa a un ano pondaliano que se prevé xeneroso de actos para lembrar o centenario da morte do Bardo de Brigandsia. Ao máis culto dos poetas do Rexurdimento, voraz lector de autores na súa lingua orixinal (francés, italiano, portugués), non lle foi alleo o Manco de Lepanto, mal chamado así pois Miguel de Cervantes o que padecía era anquilosamento do brazo, non carencia del. Si era manco outro ilustre galego: Ramón María del Valle-Inclán, do que tamén se conmemora o século e medio do seu nacemento. Por desgraza, ocorre a miúdo que un autor apareza reiteradamente relacionado cos mesmos temas ou motivos, co empobrecemento que isto supón para a completa comprensión do seu universo poético. Pondal non é unha excepción: xunto a Breogán e os guerreiros celtas ou espartanos, fadas ou prisioneiros nos calabozos de Orán, paisaxes bergantiñáns do interior ou da costa, dolmens ou castros, mazaricos ou corvos… tamén hai un lugar para Cervantes. No poema titulado P’ra Fuco de Tabeaio, pseudónimo do seu amigo Francisco Tettamancy, temos o primeiro exemplo. Dille: “Vejo que co boo Cervantes/ estás un pouco enfadado”.
Escritos en Ponteceso, datan estes versos do 14 de xuño de 1905, ano en que Cervantes estaba de actualidade igualmente por celebrarse un centenario, neste caso o da publicación da primeira edición do Quijote. Parece que Fuco escribira algúns artigos xornalísticos nos que relacionaba a Murguía con Cervantes, de aí a alusión de Pondal, quen cualifica ao escritor alcalaíno co agarimoso adxectivo de “boo”.
Cervantes, galego
Máis interesante é a composición dedicada exclusivamente a Cervantes, datada no mesmo ano de 1905 e inserta nunha publicación conmemorativa do autor castelán na que colaboraban tamén moitos coñecidos persoeiros e amigos, entre outros Emilia Pardo Bazán, Carré Aldao, Lugrís Freire ou Martínez Salazar. Precisamente por unha carta de Pondal a este temos tamén noticia indirecta desta homenaxe. É unha fermosa e breve peza na que o pontecesán aborda o tema da creación literaria, concretamente da invención dun personaxe universal non citado, só maxistralmente suxerido: don Quijote de la Mancha. Paga a pena reproducir o poema completo: «Do sublime cerebro de Cervantes,/ despois dun soño aspérrimo e ferreño,/ armado dunhas armas rutilantes,/ un fantasma surgío, alto e cenceño./ ¡Parto estupendo…! O siglo irreverente/ e o fantasma sublime se miraron;/ admiráronse os dous… e, frente a frent e,/ con maravilla os dous se contempraron./ Absorto d’estupor, o siglo rudo/ escramou: “¿Quen é este giganteo…?”/ E o fantasma, chocando lanza con escudo,/ dixo airado: “¿Quen é este pigmeo…?”».
Igualmente ilustrativos son os moitos borradores ao poema, nos que Pondal cita «o rutilante yelmo de Mambrino», célebre episodio do Quijote, «o libro d’un cautivo e manco», que di o pontecesán. Sen dúbida este recordaría ao protagonista d’A Campana d’Anllóns, tamén cautivo en Arxel, como estivo don Miguel. Nestes ensaios de poema destaca ante todo a equiparación de Cervantes con Camões, «dous sublimados genios portentosos» aos que considera honra de España e Lusitania respectivamente, e a consideración de Galicia como «madre d’eles, cuna d’eles, súa fonte», pois cómpre recordar a existencia dalgunha teoría da orixe galega de don Miguel, ou polo menos do seu apelido Cervantes, topónimo documentado na nosa terra. Por último, non falta o toque humorístico pondaliano: «Da sarcástica risa de Cervantes/ co seu naris estrañísimo aguileño,/ envolto nas súas armas rutilantes/ saío Don Quijote alto e cenceño».
Farruco da Bouza
O poeta non esqueceu inmortalizar nos seus versos a un tal Farruco da Bouza, do que nos dá valiosa información nunha nota a «Ouh boo Farruco da Bouza», composición sen data coñecida pero de época tardía. Di Pondal que «era o nome do noso bon e leal criado que iba na nosa compaña cando os nosos viaxes a cabalo a Vilela de Nemiña, lugar do distrito de Muxía, onde estudábamos gramática latina». A revisión exhaustiva dos libros parroquiais das parroquias de San Tirso de Cospindo e o seu anexo de San Vicente da Graña non garante unha doada identificación do benquerido criado, aludido de tan xenérico modo. E iso que o lugariño da Bouza, na actual estrada de Malpica e preto da casa do poeta, non tería entón máis dun par de casas, poucas menos ca hoxe.
Se Farruco naceu realmente neste lugar, entón puido ser Francisco Pérez García, fillo de José Pérez e María Josefa García de Castro, nacido en 1813, polo tanto vinte e dous anos máis vello ca Pondal. No borrador do poema chámalle tamén Farruco de Traba, outra denominación para Trabe. A carón da Bouza había, en efecto, un lugar así denominado, cunha chamada Casa da Trabe xa a principios do século XIX, segundo se desprende dos debuxos e planos publicados por Jaime Valdés no seu libro acerca da orixe do municipio. Traba e a súa variante trabe derivan do latín tabula, que significa «táboa». Este microtóponimo concorda co lugar, xa se refira á condición de táboa ou chaira húmida ou á existencia dunha ponte ou trabe de madeira para cruzar estas paraxes de xuncais tan características de Ponteceso. En calquera caso, non debemos confundir este enclave co lugar hoxe chamado A Trabe, en pleno núcleo urbano.
Rematamos cunha suxerente conxunción de vida e literatura. A estampa que apreciamos nos abundantes borradores do poema Ouh boo Farruco da Bouza, non pode ser máis cervantina: Pondal a cabalo e Farruco esporeando ao animal; o futuro poeta, idealista, emocionado polo son dos pinos, e o realista e pragmático criado advertindo ao amo dos seus desvaríos, isto é, o amo don Quijote Pondal e o criado Sancho da Bouza: «Vánll’a volvél’a cabeza/ eses demos d’eses libros./ Déixese, non pense tanto,/ neses demos d’eses libros». Farruco repróchalle ao neno señorito as súas lecturas e «esas cousas dos celtas pasados»; Sancho, a don Quijote, os «libros de caballerías». Hai unha suxestiva coincidencia nas vidas de Pondal e don Quijote: a inmersión obsesiva nas lecturas e nas súas fantasías rematan no mesmo cadro neurótico que afectou a ámbolos dous, na loucura. Dúas vidas parcialmente paralelas. Ás veces, a ficción é unha mala copia da realidade.