P ercorremos sendeiros antigos. Non sabemos se algunha vez andamos por eles. Se o fixemos, tiñámolos esquecidos. Descubrimos pedras enferruxadas e escachadas polo fume e o lume. Atravesamos despois aldeas de pedra agochadas entre as dedas dos pés da montaña. Entre as casas, grupos de mulleres e de homes, todos maiores, toman a sombra sentados en bancos de cuarzo diante das portas ou baixo misteriosos soportais de vigas de carballo. Nestes infinitos seráns de chumbo, agora xa non brúan as vacas sufocadas e aburridas nas cortes baldeiras.
Nos antigos lavadoiros, que nalgún tempo recén pasado sabían de refaixos, enaguas, bragas e calzóns, pinga gota a gota a auga por un cano metálico na calma soberana das horas. Paxaros ebrios de calor báñanse no estanque mentres a luz da tarde empeza a agonizar de asfixia entre os castiñeiros que resistiron o lume nas ladeiras. Aínda que temos sede non nos atrevemos a interromper o humilde e alegre barullo das aves, felices coma nenos patexando na beira do mar. Ao pasar diante dunha casa, escoitas como un home duns sesenta anos lle conta a outro que, pese a que xa lle morreu hai vinte, aínda segue namorado da súa muller.
Descendemos entre campos labrados uns e outros abandonados nas mans de mestas e sombrías silveiras. Escóitase o monótono canto dos grilos entre a maleza, pero tamén a rumorosa melodía do regacho, onde nas beiras arrecenden os fiúnchos e murmuran os fieitos, mentres agardan pacientemente a que caia a noite sobre a fendedura que abreu a erosión e o tempo no plegue do monte. Segundo imos baixando constatamos que nestes campos xa non quedan maceiras das que os antergos moradores destas aldeas plantaban nas hortas, nas beiras do regato. Sabes que naqueles tempos había rapaces que nesta canle pescaban as troitas coas mans: metíanse na auga cerca das pozas que formaban os cantos rodados e, mentres os peixes adurmiñaban baixo a sombra dos ameneiros e salgueiros, chimpábanas para enriba da herba das brañas.
Aló atrás quedaban as pegadas das labaradas do lume. Agora xa chegamos aos dominios da melodiosa lingua dos merlos, de beleza tan rústica e fermosa coma a do seixo, coma o noso idioma, que agromou nun tempo tan afastado de nós coma cando na leira da Boqueiriña naceu unha lendaria e salvaxe semente de patacas de color lila, como as que aínda se cultivan na chilena illa de Chiloé, aquelas que conservas pintadas nos lenzos da túa memoria, onde tamén brúan rabiosas, enfurecidas, as ondas do Océano Pacífico.
Polos empinados terreos da Agra de Enseño lembras que antigamente por aquí se espallaban campos de trigo e centeo que arrolaba o vento do nordeste, coma este que sopra nos derradeiros días de maio. E de súpeto evocas a espigada figura da túa nai cando segaba o cereal de trigo na Seara e tamén cando amasaba a fariña na artesa, o moble de madeira debaixo do que vos agochabades para soñar coas rocas e o pan de todos os domingos. Continuamos avanzando en paralelo ao curso unificado dos ríos de Cubelo e Cadarnoxo. Entre os piñeirais as pegas andan a apañar picaños para armar os seus niños entre as pólas dunha árbore.
Inda que conservan algunhas flores amarelas, das xestas colgan xa escuras vaíñas coa semente dentro. E tes memoria das dos fabóns, aqueles que iades buscar ao Regalo para logo escunchalos e botarllos ao caldo. Despois viña o tempo dos tirabeques e dos chícharos, cos que se cociñaban as caldeiradas de serráns e maragotas con patacas e cebolas novas. Ao lado das xesteiras, brillaba a cor granate dos estraloques, que semellaban rezar humildemente despedindo a luz do día. Os carrizos trazaban curtos voos entre os toxos silenciosos. Berraban os corvos nas altas copas dos eucaliptos no monte de Cabanelas. Houbo un tempo que até aló ían rapaces de Acuncheira conducindo o gando nos longos días de verán. Non regresaban para as casas ata que a luz do crepúsculo acariñaba os liques das rochas do curuto da Moreira.