Esta pequena parroquia protagoniza a sección «Zas polo miúdo» deste mes
13 sep 2017 . Actualizado a las 05:00 h.San Pedro de Vilar, en Zas (a web municipal inclúea cada mes os datos dunha parroquia) conta con aspectos certamente interesantes. Empecemos por dicir que esta parroquia e a súa veciña de Lamas son as máis achanzadas do concello, pois teñen poucos desniveis. O río de Vilar atravesa as súas terras mainamente de sur a norte para empatar co río Grande (ou, máis propiamente, río do Porto) entre Bamiro e Baio; na súa beira esquerda asentáronse tres lugares: Vilar, Saconde e Quintáns, con cadansúa pontella; felizmente, as dúas primeiras conserváronse de pedra, circunstancia que convida ó sendeirismo (non sobraría limpalas de maleza con máis frecuencia).
A de Vilar quizais teña a súa orixe na época romana, posible lugar de paso entre Brandomil e Tines, parroquias con restos arqueolóxicos romanos. Pasaron por ela, en 1809, tropas francesas desprazadas desde Santiago para atacar Camariñas (os veciños tiveron que entregarlles unha boa cantidade de trigo) e ata finais do século XIX foi un punto importante no vello Camiño de Santiago á Terra de Soneira (aparece sinalado na Carta Geométrica de Domingo Fontán, 1834). Despois perdería importancia cando a finais do século XIX se construíse a estrada de Santiago a Baio.
Conta a parroquia con tres topónimos que son únicos en Galicia: Artón, Saconde e Sandrexo. Outro dato curioso é que as aldeas de Pazos e Sandrexo son compartidas con outras parroquias: Tines e Vilar, respectivamente, as dúas do concello de Vimianzo. En Pazos tivo a súa orixe, no século XV, a familia fidalga deste apelido, que se espallaría polas terras de Soneira e Nemancos. De Sandrexo era o escultor e retablista Francisco Castro Agudín, autor dos retablos da igrexa e doutros das freguesías da redonda.
Para rematar, o colaborador Chema Rei Lema fai unha semblanza biográfica dun importante personaxe oriúndo de Artón: José López Pérez, cofundador da Real Academia Galega na Habana (Cuba), en 1906, pois era el daquela o presidente do Centro Galego. En 1908 veu acompañando o cadáver do poeta Curros Enríquez; asistiu na Coruña ó seu enterro multitudinario e, acompañado do seu pai, visitou Artón, onde foi recibido de xeito apoteósico.