Un novo volume de «Galicia encantada» amosa a riqueza do imaxinario popular
28 jun 2020 . Actualizado a las 05:00 h.O 28 de xaneiro de 1926 La Voz de Galicia incluía na súa portada unha noticia sobre o achado, no transcurso dunhas obras na Ponte da Barca, dun pesado cofre de aceiro cun sabre e dúas pistolas enriba. O texto facíase eco da crenza popular de que o pirata pontevedrés Benito Soto agochara na zona o botín das súas rapinas, o que deu lugar a un titular do máis atractivo: «El tesoro del pirata».
A lenda de Soto e as súas alfaias é unha das moitas que alimentaron -e alimentan- a fantasía galega. É tamén unha das moitas historias que forman parte do proxecto web Galicia Encantada, o verdadeiro tesouro que amosa a gran riqueza do imaxinario popular. Tras a aparición hai seis anos dun volume que recollía parte dos contidos desta enciclopedia dos contos, seres prodixiosos e mitos -O país das mil e unha fantasías-, o seu coordinador, Antonio Reigosa (Mondoñedo, 1958), volve a publicar en Xerais outra selección de historias que permiten percorrer o país -fisicamente ou dende o sofá- cunha ollada anovada. Guía de campo da Galicia Encantada. Dos seres míticos e dos lugares que habitan -ilustrado por Noemí López- convida a un percorrido do marabilloso que arranca cos asustanenos -do Demo Asubiador ao Zampón- e remata coa toponimia, pasando por santos e santas, fontes milagreiras, mouras e nubeiros e casas encantadas, sen esquecer as modernas lendas urbanas.
Un percorrido no que un se pode ir atopando co carballo casamenteiro de Santo Antón de Vilar de Francos, a fonte de San Vicente de Augasantas, un polbo xigante aparecido en Riazor, María Castaña e Pepa a Loba, a cerva branca dos Ancares, o Demo disfrazado de señorita na Quintana dos Mortos, a charca do Alligal e o peregrino ao que confundiron cun tronante, entre outros. Un mapa mental que evidencia que é difícil atopar un lugar en Galicia que non teña o seu mito ou lenda. Onde outros ven repetición -nas incontables aparicións de mouras, por exemplo- Reigosa ve nesa diversidade a cerna dese tesouro que foi transmitíndose de xeración en xeración. «Esa gran cantidade de lugares máxicos amosa un apego á terra, que foi culturizada ou sacralizada, dirían outros. Fálanos dun territorio humanizado, no que atopamos esas explicacións dende o racional ou a imaxinación dos seus fenómenos», explica o escritor. Interpretacións do mundo que amosan ese gusto tan dos galegos polos contos e as lendas, pero que, lonxe de ofrecer unha visión esencialista e illante, revela fíos invisibles que conectan culturas de todo o planeta. Reigosa cita o caso, entre moitos, dunha historia sobre un moribundo do Courel que tamén forma parte dos repertorios populares dalgúns países latinoamericanos e que mesmo rastrexou nun ensaio de cuestións relacionadas coa morte na Finlandia do século XIX.
Ese tesouro da Galicia encantada, a diferenza do acumulado polo pirata Soto, non está oculto, senón ao alcance de quen queira descubrilo, coa axuda desta guía de campo, por exemplo. Pero hai eivas físicas que contribúen ao agocho, e mesmo desaparición, deste patrimonio inmaterial. Reigosa apunta o caso da Fonte Pormás, en Arzúa, da que xa escribiu hai decenios Antonio Fraguas, pero que se atopa cuberta por un silveiral, agardando que alguén desenterre a súa riqueza.
As lendas urbanas, unha maquinaria do enxeño que segue a traballar
Os textos deste novo volume de Galicia Encantada non recollen só lendas que poden conectar aos galegos cos seus devanceiros dos castros, senón que reúnen nun só capítulo cinco lendas urbanas que son contemporáneas. Está a maldición asociada á morte do cineasta Claudio Guerín, os misteriosos números que veñen nos envases tetrabrik, o suposto suicidio do inventor das bolsas alongadas para o azucre ou a mestra desaparecida na Guarda. Hai lendas urbanas que repiten un mesmo ou parecido esquema pero varían de protagonistas: tralo 11-S abondaban as historias de árabes, que logo se viron substituídas por bandas de latinoamericanos. Xudeus e chineses tamén foron estigmatizados en contos cun hipotético propósito de prevención pero que no seu fondo revelan unha visión xenófoba.
«Algunhas destas lendas urbanas son mecanismos de autodefensa que unha sociedade pon en marcha ante o que considera unha ameaza exterior, os estranxeiros ou os que profesan unha relixión diferente», describe Reigosa. Os tempos confusos son campo fértil para a súa propagación, como vén de amosar a proliferación de bulos no contexto recente da pandemia. Historias interesadas ou falseadas que atopan nos omnipresentes móbiles e as redes sociais vías de difusión que rivalizan cos mesmos virus.
Precisamente o entorno dixital permitiu a creación, hai xa quince anos, de Galicia Encantada na Rede. Un tempo no que foron nacendo outros proxectos semellantes, con enfoques distintos e que, ás veces, émulos de Benito Soto, caen no pirateo. «Galicia Encantada debe de ser das webs máis pirateadas», sorrí Reigosa, quen está dando un xiro aos contidos deste proxecto enciclopédico, na procura dunha visión máis reflexiva e sosegada sobre ese tesouro inesgotable.