A compañei un xornalista sueco a facer unha entrevista a un lugar de La Mancha para o libro que está escribindo sobre a Guerra Civil. Quería falar alí con Regino, o avó dunha amiga miña, un home que aos seus noventa e cinco anos quería contar a súa historia a alguén para que non se perdese.
Tiñamos que ir a Los Yébenes, nas estribacións dos montes de Toledo, que como moitas vilas desa parte de La Mancha é de lonxe como unha coada de roupa branca tendida. Un chega por en medio dos oliveirais e as vides, atravesando unha ampla chaira de cor intensamente vermella. No pedestal dun monte están os primeiros muíños de vento que se mencionan no Quixote. O demais é un silencio frecuentado unicamente pola perdiz de día e pola noite polo corzo. Como indica o plural, Los Yébenes son dous, separados polo antigo Camiño Real que agora é a N-401. Dun lado están os Yébenes de Toledo e do outro os Yébenes de San Juan, antigamente propiedade da Orde de Malta. E aínda que hai xa máis de cento cincuenta anos que se xuntaron, dise que os veciños seguen levando secretamente as contas de quen naceu dun lado ou doutro da estrada?
O de Regino resultou ser un relato de inocencia e sorte, o dun home ao que o vento da historia levou dun lado a outro sen facerlle dano. Con apenas dezasete anos fora un dos rapaces mobilizados á desesperada polo Goberno da República en 1938 -a famosa «Quinta do biberón». Pero logo, despois de ser o único supervivente do seu pelotón nun ataque aéreo, pasara ao outro bando e seguira facendo a guerra en medio dunha serie de aventuras e golpes de fortuna, librándose sempre no último momento dun destino tráxico. A historia de Regino parecía a dun Lazarillo de Tormes do 36: pinche de cociña nun hospital militar, acollido nun convento de monxas, capturado polo maquis e despois liberado? Logo, cando volveu ao seu pobo, onde o daban xa por morto oficialmente, atopouse co pai preso, acusado de simpatías socialistas. Porque a historia de Regino era tamén como a da súa vila dividida en dous: un conto de fronteiras que non se ven a simple vista pero que o condicionan todo, mesmo as vidas dos que, como Regino, as sofren sen entender o que significan.
De feito, cada pouco o home extraviábase da conversa. Quería mostrarnos a horta, na que tiña plantado de todo. O seu grande orgullo era ter introducido a amendoeira na zona. Entre as fotografías da sala de estar tiña unha na que estaba de soldado, e na que en realidade parecía un neno disfrazado. Pero a máis grande era outra na que aparecía xunto a unha amendoeira de catro metros. Preguntabámoslle pola fronte e acababa falando das nésperas; preguntabámoslle polo campo de concentración e el respondía sombriamente que vira fusilar a moitos, calaba un momento e axiña insistía en que fosemos ver a horta.
Fomos. Efectivamente, na horta había de todo: laranxeiras, pereiras, cerdeiras? Era como un pequeno Edén protexido por catro gatos enormes que vixiaban que os paxaros non comesen a froita. «Cando volvín vivo da guerra a miña nai non me deu nin un bico nin un abrazo» lembrou Regino, «daquela non se estilaba por aquí». Durante un momento quedou perdido nos seus recordos, mentres a brisa movía lentamente as ramas das árbores. «Mágoa que non viñeran vostedes antes, ao final do inverno, cando as amendoeiras estaban en flor. Iso si é algo digno de verse», dixo Regino como coa cabeza noutra cousa. «Dura tan pouco, pasa tan rápido?».