Nos vindeiros días vanse celebrar no Consello da Cultura Galega unhas xornadas sobre o escritor e xornalista cubano, orixinario de Grañas do Sor, Lino Novás-Calvo. Grazas á xenerosidade da súa filla Himilce, hoxe residente nos EE.UU., dispoñemos dun importante legado que vai permitir investigar e coñecer mellor a obra deste autor, tanto a literaria como a xornalista e tamén a de tradutor e profesor nunha universidade da costa leste dos EE.UU. Alén diso, será unha excelente ocasión para recuperar a figura e a obra dun emigrante que nunca puido agochar a súa orixe galega, por máis que abandonara a súa aldea natal sendo un rapaz, á que só voltou unha vez. Foi durante unha breve visita na primavera de 1931, con ocasión da súa viaxe á España republicana como correspondente da revista cubana Orbe, onde relatou as súas impresións daquela Galicia vilega e campesiña. Aínda que non é un escritor galego en termos canónicos, a súa obra está tan penetrada de emocións e de sentimentos da súa condición de emigrante, que ben podería ser considerado como un dos mellores escritores da emigración. Unha boa razón para, como diría Cunqueiro, «anosar» a este autor, isto é, facelo noso.
O escritor Lino Novás é, ante todo, un dos mestres do conto en lingua española e así ten sido considerado universalmente, polo dominio do idioma, a intensidade das tramas e pola inspiración «habanera» dos seus relatos. Un dos seus máis rendidos admiradores, Cabrera Infante, dixo en artigo necrolóxico que «en sus cuentos se oye hablar a La Habana por primera vez en alta fidelidad» e non lle faltaba razón. Nos contos e relatos de Lino Novás están as moitas Habanas que existen, pero sobre todo as máis populares e afuerinas, aquelas que habitaban traballadores inmigrantes brancos e descendentes dos antigos escravos negros. Nesa Habana tamén moraron moitos galegos chegados en masa a Cuba despois da independencia, como lle aconteceu ao propio Lino Novás, quen fixo un percurso vital semellante aos de milleiros de galegos que nos principios do século pasado colleron camiño de América. Cando tivo que facer unha pequena autobiografía para o crítico alemán W. Pabst, no Madrid de 1932, o propio Lino se definía a si mesmo como tal: «no soy español ni cubano: soy un emigrante».
Pero non foi un emigrante típico. Nunca procurou ter fortuna, non frecuentou os centros comunitarios nin quixo retornar á súa aldea. Non fixo das súas orixes un Macondo ao que estar retornando continuamente, nin entendeu a emigración como unha escusa para a escrita nostálxica ou enxebrista. Pero a pegada da emigración aparece en moitos trazos da súa obra. Está presente na propia razón de ser escritor, de verse na obriga de contar algo que leva dentro. Sendo xa persoa madura confesoulle á súa biógrafa Lorraine Roses: «Escribo por necesidad, porque algo me oprime». Ese algo era a inxustiza, o maltrato e o desarraigo vital, pero tamén un desgarro interior que lle trababa as súas frebas máis íntimas. Non agocha nunca o drama da infancia, ser fillo de solteira e ter sentido na caluga o bafo despectivo dos seus veciños.
Logo, na Cuba dos anos vinte, experimentou a dureza da vida cotiá, mudando sempre de traballo, non para ascender socialmente senón para entender os comportamentos do xénero humano. Foi unha das escolas da súa vida, con resultados máis formativos ca económicos: «Cuatro o cinco amoríos, siempre sin dinero, en mangass de camisa», era a síntese da súa vida de mozo en Cuba. Así se explica a súa obra e mesmo a súa vida: unha mestura de formación cubana e de temperamento galego. A súa ollada sobre Galicia e a emigración é diferente da de todos os coetáneos. Non hai relatos folclóricos sobre a aldea perdida, senón emocións e dramas captados polo escritor. Hai vidas de xentes anónimas de La Habana, que o autor describe en relatos breves pero intensos, descreído e coa emoción de formar parte desas mesmas vidas. Poucos escritores, como advertiu José María Valverde, son capaces de «vaciarse de sí mismos» coma Lino Novás nos seus contos.
Cando era novo, anunciou que quería facer unha «novela campesina (de Galicia)», e anos máis tarde matizou que debía ser a novela «de las andanzas de un emigrante». Mágoa que non chegase a escribila, porque tería redimido á emigración galega da marca dunha literatura superficial da que non se dá liberado. De novo e de vello, nunca deixou de se sentir persoa de paso, sempre á contra dos poderes e das situacións, na procura dun destino que non daba encontrado. Talvez ese destino fose retornar a Galicia. Sendo xa un vello medio eivado, paseaba polos peiraos do baixo Manhattan, onde podía encontrar restaurantes galegos nos que comer algo que lle calmara a morriña que levaba no seu corazón. Que mellor indicador da súa identidade que sentir os sabores da comida da infancia. Unha razón de máis para anosar a Lino Novás e contribuir a difundir a súa obra.