Gustave Flaubert, a perfección na cima do realismo

> José A. Ponte Far

LA VOZ DE LA ESCUELA

Busto de Flaubert no Museo Flaubert e de Historia da Medicina de Ruán
Busto de Flaubert no Museo Flaubert e de Historia da Medicina de Ruán Frédéric BISSON

Retomamos este curso a páxina mensual que nos pon en contacto co mundo da literatura, da grande e con maiúsculas, pois imos seguir ocupándonos de escritores cuxos nomes quedaron xa inmortalizados. Autores de diferentes linguas e nacionalidades, e de épocas distintas, que coinciden en ter achegado obras cume á literatura mundial e de todos os tempos. Hoxe son, con todo o dereito, uns clásicos que é necesario coñecer porque nos servirán de guía e de referencia para asentar e para afinar os nosos gustos literarios.

19 oct 2016 . Actualizado a las 04:00 h.

Gustavo Flaubert (Ruán, Francia, 1821?Croisset, 1880) é, cronoloxicamente, o terceiro novelista dun movemento literario coñecido como realismo, que xorde en Francia a mediados do século XIX, como reacción ao exaltado romanticismo da primeira metade de século. Os outros dous insignes representantes son os tamén franceses Stendhal e Balzac, e entre os tres orientarán a novela europea ata ben avanzado o século XX. Trátase de tres altas cimas da literatura mundial.

Dos tres, con todo, Flaubert foi o máis esixente e perfeccionista en canto a obxectividade e perfección estilística nas súas obras. A abundancia dos traballos que posteriormente se dedicaron ao ruanés, e en particular ao seu estilo, confirma o papel central que desempeñou na evolución do xénero novelístico ata a metade do século XX.

Flaubert era fillo dun cirurxián de Ruán coñecido e pertencía, pois, a unha burguesía acomodada. Iniciou estudos de Dereito en París, pero tivo que abandonalos por mor da súa delicada saúde, por unhas crises epilépticas que sufría. É de supor que estas crises influíron de forma evidente no equilibrio interior e na conduta social do escritor: «A miña vida activa acabou aos 22 anos. Teño os meus nervios que non me dan repouso». Nesta época de estudante coñeceu ao gran Víctor Hugo, a quen admiraba, e á poetisa Louise Colet, que se convertería na súa musa e na súa amante, coa que mantivo unha intensa relación epistolar, da que quedan máis dun centenar de cartas. Ela era once anos maior, pero converteuse na muller coa que compartiu amizade, amor, celos e desencontros ao longo de dez anos. Cando Louise morreu, en 1876, Flaubert, que a sobreviviu catro anos, quedou desarborado e falto de compañía afectiva.

Ao estalar a guerra franco-prusiana (1870) foi mobilizado como tenente da Garda Nacional. E cando os prusianos ocuparon París viuse obrigado a servir como secretario e criado. Terminado o conflito e grazas á súa condición de pequeno rentista, puido retirarse a unha leira familiar en Croisset, preto de Ruán, en Normandía, para vivir coa súa nai e a súa pequena sobriña e dedicarse integramente á literatura. De todos os xeitos, os últimos anos da súa vida foron sombríos, con problemas de saúde e dificultades económicas. Morreu dunha hemorraxia cerebral en 1880.

«A educación sentimental» e outras obras

Entre as outras obras de Flaubert cabe destacar a novela A educación sentimental (1869), de éxito case comparable ao de Madame Bovary. En realidade é un dos fitos estilísticos da literatura universal, talvez a súa obra mestra, e sen dúbida una das novelas máis perdurables de todos os tempos, en canto a estilo e linguaxe. Nela conta como, na cuberta do barco que o leva de París á súa cidade natal, Frédéric Moreau quedará encantado da beleza da señora Arnoux, punto de arranque das tribulacións dun mozo que soña con alcanzar fama e fortuna e que, de regreso a París, frecuentará ao señor Arnoux para estar preto do seu secreto amor. Todo iso terá lugar nun escenario esplendoroso, o París de mediados do XIX, a capital da burguesía emerxente, onde a intensidade do pracer mestúrase co resplandor dun dos períodos cruciais da historia europea: a revolución de 1848. Ao falar desta novela convén coñecer o consello que sobre a súa lectura deixounos o propio Flaubert: «Non leades A educación sentimental como os nenos: por diversión; nin por instrución, como os ambiciosos. Non. Lédea para vivir».

A tentación de san Antonio (1874) logrou un gran éxito de crítica, que chegou a comparala co Fausto de Goethe. Como en case todas as súas obras, se combinan elementos románticos con realistas. Esta obra acompañoulle toda a súa vida, pois fixo dela tres versións. O tema da proba de forza co diaño obsesionoulle desde a súa mocidade, pois concibiu a idea de escribir este drama filosófico ou poema fantástico de personaxe único e múltiples manifestacións nos seus anos de colexial en Ruán. Flaubert concibe nesta obra o mundo como un inferno e un vasto teatro no que se suceden as aparicións. Igual que Dante, guiado por Virxilio, percorría os círculos do inferno, Antonio, levado polo demo, desprázase en soños polo espazo. Os nove círculos do inferno dantesco aparecen aquí en forma das tentacións que se suceden, figuras demoníacas dos propios desexos do ermitán avivadas pola curiosidade intelectual.

Flaubert foi tamén un apaixonado do correo epistolar. Nas súas cartas, publicadas postumamente, Correspondance (4 volumes, 1887-1893), cualificou o seu traballo de «agonías da arte». É de destacar a gran precisión con que describe ata os máis pequenos detalles e a linguaxe sempre coidada e pulcra que utiliza en cada carta, sexa quen sexa o destinatario.

En vida de Flaubert, ademais, publicáronse tres narracións curtas co título de Tres contos (1877), e póstumos son dous traballos singulares: a inacabada novela Bouvard e Pécuchet (1881) e Dicionario de lugares comúns (1913).

«Madame Bovary»

Flaubert traballou durante cinco anos nesta novela, o que nos deixa entrever un escritor obsesionado pola perfección formal, a reescritura de frases ata que queden perfectas e, tamén, un sentido moi acentuado do rigor, que o leva a documentarse exhaustivamente sobre todo o que escribe.

A obra pasa por ser unha das mellores do século XIX. É, sen dúbida, a primeira en canto a modernidade e achegas técnicas ao xénero novelístico. A ela dedicou o autor seis anos de traballo intensivo, tal e como pode deducirse dos 1.788 folios e dos 42 borradores escritos para conseguir os 490 da versión definitiva, que se conservan na Biblioteca Municipal de Ruán. Madame Bovary empezou a publicarse na Revue de Paris, en 1856, e sufriu numerosas correccións e cortes. A principios de 1857 ábrese un proceso xudicial contra a citada revista e contra Flaubert por «ofensa á moral e á relixión». O novelista saíu absolto, e o proceso serviu de lanzamento publicitario para Madame Bovary e para a consagración definitiva do seu autor. A historia que conta está baseada nun feito real aparecido nos xornais da época

A novela, que leva o subtítulo de Costumes provincianos, cóntanos a historia dunha muller nova, Emma, casada cun médico do pobo, Charles Bovary, e moi afeccionada ás lecturas románticas. Moi pronto se dá conta de que a súa realidade matrimonial non coincide coas súas expectativas, alimentadas a través de lecturas e que o seu carácter fantasioso facíalle desexar. Por todo iso, séntese frustrada no seu matrimonio e é fácil presa do aburrimento. Sensible e soñadora, bota en falta unha vida menos monótona e estraña o luxo e a intensidade da vida parisiense, que tan só coñece por lecturas de novelas, pero que elevou a un modelo de vida para ela.

«¿Ela ocupada? ?dille a Charles a súa nai-. ¿En que? ¿En ler novelas, libros malos, obras contra a relixión nas cales se fai burla dos sacerdotes con palabras tomadas de Voltaire. Pero isto, fillo meu, carrexa funestas consecuencias. Quen non ten ideas relixiosas adoita acabar mal [?]. Ela o que necesita son ocupacións ineludibles, traballos manuais. Se, como outras mulleres, se vise na necesidade de gañarse o pan, non lle darían eses vapores, que proveñen da serie de ideas que se meten na cabeza, e da ociosidade en que vive» (páx. 157).

Á beira do seu marido, metódico e vulgar, casado con ela en segundas nupcias, Emma alimenta os seus soños de amor e dunha vida social máis variada e intensa. Na procura desa felicidade persoal terá, sucesivamente, dous amantes. O primeiro é León, un pasante do notario do pobo, que só lle proporciona unha experiencia platónica, pero grazas ao que descobre o encanto de sentirse desexada e a secreta satisfacción de resistirse. O mozo termina marchando do pobo, o que provoca en Emma un amargo baleiro. Rodolfo será o segundo amante, un donxoán moi superficial pero persuasivo, polo que ela sentirá unha paixón violenta e posesiva. Con el Emma coñecerá o adulterio, a angustia da espera pola seguinte cita, a ansiedade dos celos, pero goza das delicias do pracer sensual, ata entón descoñecidas para ela. Desexosa de levar ata o final esta paixón, e de vivila con liberdade, Emma proxecta fuxir a Italia co seu amante e deixar atrás a súa familia e a súa vida de provincia. Pero Rodolfo non se decide, empeza a despegarse de Emma, a relación arrefríase e, por medio dunha carta, comunícalle que abandona a cidade.

Necesitou tempo para recuperarse de semellante decepción, pero co seu marido fai unha viaxe a Ruán e coincide con León, o seu primeiro namorado, na cidade. O encontro resultou moi grato para Emma, quen ve renacer os seus antigos sentimentos polo mozo, que agora se mostra máis maduro e intrépido. E así inician a relación amorosa á que antes non se atrevera el. Tomando como escusa que desexa recibir clases de piano, Emma Bovary irá cada xoves de Yonville a Ruán, e pasará o día entregada aos praceres amorosos con León. No seu apaixonamento, ela superará todos os límites lóxicos, o mesmo que sucedeu con Rodolfo. Faille agasallos caros, cúmprelle todos os seus desexos, e acabará endebedándose perigosamente con bancos e prestamistas. O seu carácter vólvese agre e ten reaccións aloucadas.

Ao mesmo tempo, os dous amantes danse conta de que esa paixón se está convertendo en rutina e aburrimento, polo que ela verá aumentada a súa decepción. Para terminar con tanta frustración acumulada, toma a fatal decisión de suicidarse. Faino inxerindo arsénico, o que lle provoca unha morte horrorosa na que é atendida polo seu propio marido, que dalgún xeito comprende e desculpa a vida descontrolada de Emma. «A pesar de todo, non lle gardo rancor... porque todo foi culpa da fatalidade», dille o bo de Carlos Bovary a Rodolfo, decatado xa da relación deste coa súa muller, unha vez que aquel leu as cartas que Rodolfo lle escribir a Emma e que esta gardaba coidadosamente.

TEMAS EXPOSTOS

Flaubert lera a Fisioloxía do matrimonio de Balzac, A novela do matrimonio de Tolstoi e polo mesmo, sábese que reflexionara moito sobre o problema da infelicidade e o fracaso amoroso. El mesmo dedicou outras obras súas, como Paixón e virtude ou A educación sentimental, ao estudo deste tema. Pero en Madame Bovary atopamos unha análise nunca antes vista, profunda, con moitos matices e sutilezas que se nutren do psicolóxico e do obxectivo, o que lle proporciona unha calidade especial. Tal era a máxima de Flaubert: ser un escritor «en ningures visible, pero en todas partes presente», capaz de definir o tipo a partir do individuo:

«O amor foi o gran motivo de reflexión de toda a miña vida ?conta Flaubert?, e o corazón que eu estudaba era o meu. Cantas veces sentín nos meus mellores momentos o frío do escalpelo que entraba na carne? Bovary será baixo esa perspectiva a suma da miña ciencia psicolóxica e non terá un valor orixinal senón nese aspecto. A novela que escribo é unha obra de anatomía. O lector non se dará conta, espero, de todo o traballo psicolóxico escondido baixo a forma... pero experimentará o efecto».

A novela entendeuse como un estudo profundo do adulterio, neste caso personificado nunha muller. Entre as causas que o provocan, hai que mencionar unha mestura de elementos, como o aburrimento e a personalidade pasional de Emma. Dío explicitamente Flaubert:

«As cousas próximas que a rodeaban, a campiña aburrida, pequenos burgueses imbéciles, a mediocridade da existencia antollábanselle unha excepción no mundo, un acontecemento especial no que se atopaba atrapada mentres que máis aló se estendía, ao lonxe, o inmenso país da felicidade e as paixóns. No seu desexo, confundía as sensualidades do luxo cos goces do corazón, a elegancia dos costumes e as delicadezas do sentimento» (páx. 33).

Como diciamos, a personalidade pasional de Emma tamén propicia a aceptación natural do adulterio. Ela, coas súas infidelidades, non só pretende afastarse do seu esposo, senón tamén ser o que ela anhela ser, unha muller libre, capaz de vivir con intensidade as súas paixóns. Iso é xustamente o que pensa León, cando certo día se ve a si mesmo intimidado pola forza da muller:

«Pola diversidade do seu talante, alternativamente mística ou alegre, lareteira, taciturna, violenta, indolente... ía recordando nel mil desexos, evocando instintos ou reminiscencias. Era a namorada que hai en todas as novelas, a heroína de todos os dramas, a ela imprecisa de todos os libros de versos. Nos seus ombros atopaba o matiz ambarino da “Odalisca no baño”; tiña o longo corpiño das castelás feudais; parecíase tamén á “Muller pálida de Barcelona”, pero ante todo ¡era un anxo!» (páx. 147).

 A insatisfacción conxugal de Emma Bovary e o seu propio talante persoal supoñen un novo estadio do que poderiamos chamar a historia do matrimonio, e isto porque, por primeira vez na literatura, hai unha exaltación do eu feminino, no sentido dunha paixón que rompe coas antigas fórmulas de representación da muller, ata ese momento atrapada no medio da servidume e o desexo socavado. É dicir, a fatalidade de Bovary é, antes que calquera outra cousa, o berro dunha liberdade que está a nacer, pero que como toda liberdade choca contra a súa prematura preparación para iso, converténdose nunha sorte incontrolable, nun delirio que se desborda por mor da súa propia forza. O seu desexo de afirmación, a súa ansia de liberdade para manifestarse tal como era e como se sentía e a súa falta de control para saber conducirse en privado e en sociedade lévana a adoptar actitudes improcedentes:

«A consecuencia das súas prácticas amorosas, madame Bovary cambiou de xeitos. Tornáronse máis atrevidas as súas miradas, máis libres a súa frases; levou o seu atrevemento ata o extremo de pasearse do brazo de Rodolfo cun cigarro na boca, como para desafiar ao mundo; os que aínda dubidaban, en fin, xa non dubidaron máis a partir do día en que a viron descender da L’Hirondelle co talle cinguido por un chaleco, coma se fose un home» (páx. 237).

Aínda que se podería dicir que o tema central da novela é o adulterio, Madame Bovary reflexa atinadamente o contraste entre a imaxinación e a realidade. A Emma a visión fantasiosa que ten do mundo, adquirida na lectura de novelas románticas, impídelle percibir a realidade tal e como se presenta diante dela. Será, polo tanto, unha muller insatisfeita coa realidade prosaica da vida diaria, que buscará a salvación en soños irrealizables. É, tamén, a novela da frustración e do fracaso. A maioría dos personaxes carecen dunha vontade ordenadora, polo que camiñan cara ao caos e cara á morte.

FRAGMENTO DE «MADAME BOVARY»

Paseo en carruaxe por Ruán

Esta é unha pasaxe soada da novela, cando Emma e León soben a un coche de punto, tirado por cabalos, para estar xuntos e non ser vistos pola xente. Era o seu primeiro encontro amoroso e o seu apaixonamento lévaos a perder a noción do tempo e do lugar onde se atopan. Soben ao coche a media mañá e baixan del pasadas as seis da tarde.

?¿Onde, señor? ?preguntou o cocheiro.

?¡Onde vostede queira! ?contestou León mentres axudaba a Emma a entrar no coche.

O pesado vehículo púxose en marcha.

Descendeu pola rúa Grand-Pont, atravesou a praza das Arts, a avenida de Napoleón e o Pont-Neuf, deténdose bruscamente ante a estatua de Pierre Corneille.

?¡Siga! ?ordenou unha voz desde o interior.

O coche arrincou de novo, baixando pola encrucillada da Fayette. Entrou á présa e bulindo no patio da estación do ferrocarril, onde se parou.

?¡Siga adiante! ?gritou a mesma voz.

[E o coche non para xa. Os cabalos suorentos, o cocheiro perplexo, pero segue o seu camiño errante polas rúas de Ruán, mentres no interior a parella goza do amor].

Tanto no porto, entre carromatos e barricas, como en rúas e esquinas, a xente abría desmesuradamente os ollos, asombrada ante algo tan extraordinario en provincias como un coche de punto que, coas cortinas baixadas, pasaba unha e outra vez, pechado como unha tumba e bambeante como un navío.

[...] Sobre as seis da tarde, o coche detívose nunha ruíña do barrio de Beauvoisine; del apeouse unha muller, a cal, cuberto o rostro polo veo, desapareceu sen volver a cabeza.