Don Juanito, o cultivador de opio

alfredo pardo CHANTADA / LA VOZ

LEMOS

ARCHIVO ALFREDO PARDO

O chantadino Juan Rodriguez Baanante fixo un inmenso e pouco coñecido labor de investigación farmacolóxica

11 dic 2016 . Actualizado a las 13:49 h.

O actual mercado gandeiro de Chantada era na segunda metade do século XIX un verxel multicolor onde o farmacéutico Juan Rodríguez Baanante, cal druída Panoramix na aldea gala, cultivaba infinidade de herbas. As súas apócemas axudarían a sentar as bases da fabricación industrial do medicamento. No chamado popularmente xardín de don Juanito, as condicións do chan e clima favorecían o crecemento da adormidera.

Con Baanante a industria farmacéutica avanzaría a pasos axigantados coa obtención de alcaloides a partir de opio, beladona, acónito e adormidera. Na súa tese, titulada Do cloroformo como sedante antiespasmódico. Emprego deste axente nun caso de parto moi doloroso e lento (1858), sinalaba que «máis dunha vez lamenteime do pouco ou ningún caso que aquí en Galicia se fai do cloroformo, pois estou persuadido de que o seu benéfico influxo non se substitúe en moitos casos por ningún outro axente. Respecto como debo a opinión dalgúns profesores sobre a súa administración en certas operacións cirúrxicas nas que, din, a reacción non é tan franca nin conveniente como cando se opera sen producir anestesia; pero disto ao que as máis das veces se pode praticar, hai unha distancia inmensa; distancia que nos pon ao cuberto de todo o que obxectan os anticloroformistas; refírome á benéfica e incontestable propiedade sedante ou antiespasmódica ou semi-anestésica do percloruro de formilo».

Luz viva nas rúas

O polifacético e virtuoso Juan Baanante ofreceu o 15 de xaneiro de 1863 para a Revista Farmacéutica Española a fórmula para que os líquidos para a iluminación puidesen radiar unha luz viva, algo de sumo interese para os sistemas de alumeado público. No seu tratado Catro palabras acerca do líquido denominado gas descarta que as breas líquidas, o aceite de nafta, o espírito de trementina e varios aceites esenciais produzan unha chama máis luminosa debido a que son ricas en carbono, que provoca unha flama avermellada. «Eu empreguei as proporcións seguintes: De aceite volátil de trementina, 2 libras; de alcol anhidro, de 16 a 18 onzas. Empregando o aceite de nafta tiven que diminuír algo a proporción de alcol. Parécenos que para as lámpadas en que directamente se exerce a combustión pódese diminuír a cantidade de alcol; porque achándose provistos de tubos, establécese unha corrente de aire, que aumentando o poder fotoxénico da chama, queima mellor o carbono, ou o que é o mesmo favorece a combinación do osíxeno. Na obtención en grande do gas da iluminación aprovéitase como produto secundario a brea líquida da que se obtén con bastante abundancia e economía este líquido».

Exposicións en Lugo e Madrid

Na inauguración en 1877 da Exposición Rexional de Lugo, as autoridades puideron probar o viño e augardente do farmacéutico Juan Baanante, o primeiro impulsor da Ribeira Sacra chantadina. Na exposición exhibiu, entre outros produtos, centeo, cebada, millo, cebolas, allos, adormideiras, mostaza ou liño asedado, pero tamén augas sulfurosas de Mouriscados, e viño tinto de 1875.

Abría en 1882 o Rey Alfonso XII as instalacións da primeira Exposición Farmacéutica Nacional, organizada polo Colexio de Farmacéuticos de Madrid e con 268 expositores. Un deles era Juan Baanante, que reserva un metro cadrado onde presentaba produtos como piroxilina, flor de árnica verdadeira, alcoholaturo de árnica, semente de marmelo, flor de malva, opio indíxena e un herbolario con duascentas plantas con aplicacións mediciñais.

Os medios especializados laurean o traballo de Baanante. La Farmacia Española asegura que «os produtos e materiais presentados polo señor Baanante dan cumprida mostra da ilustración, laboriosidade e competencia deste estimado farmacéutico». O artigo detense no opio: «O señor Baanante exhibiu unha magnífica mostra de opio indíxena, e cunha riqueza en morfina que excede, se a memoria non me engana, de 12,05%. O opio aludido é, sen disputa, o mellor dos que figuran na Exposición, e acredita o esmero con que o señor Baanante cultiva a adormideira e extrae aquel apreciado produto».

Pola súa banda, o Semanario Farmacéutico revela que «tanto os produtos químicos, como as partes de plantas exhibidas por este profesor eran por todos conceptos estimables», pero apunta que «chamou máis particularmente a atención o seu opio indíxena polos seus excelentes caracteres e riqueza en alcaloides. Dedícase tamén ao cultivo da adormideira, e pola mostra de opio presentada, ben pode afirmarse que con verdadeiro éxito».

Mellor que a morfina turca

Un ano despois, o 20 de marzo de 1883 o Jurado Médico-Farmacéutico encomia a materia prima natural de Baanante: «Todo indica extrema laboriosidade e coñecemento envexables da penosa práctica de laboratorio». Tamén a comisión encargada de valorar aos expositores afirmaba que o opio indíxena de Juan era «máis rico en morfina que os mellores opios comerciais que se importan de Turquía». Baanante recibiu unha medalla de prata da exposición e e un premio en metálico de 250 pesetas, ofrecidas polo recoñecido boticario madrileño Pablo Fernández Izquierdo.

Anos despois, a Dirección Xeral de Agricultura, Minas e Montes do Ministerio de Fomento publica en 1916 un estudo sobre o cultivo da adormideira en España que sinala «aos señores Yela, en Puente del Arzobispo; Menchero, en Cartaxena, Pérez Rodríguez en Mollados (Valladolid), Fernández Izquierdo, en Navalcán (Toledo), Yerto, en Puebla de la Calzada (Badaxoz) e Baanante, en Chantada (Lugo)» como os máis importantes cultivadores e de resultado máis satisfactorio de adormideira na variedade de planta branca.

Un dos fillos de Baanante, Alejandro Rodríguez Cortés, exerceu de farmacéutico en Chantada entre 1893 e 1922. Autor do proxecto de iluminación pública na vila en 1903, traspasou o salto de auga da súa propiedade á Electra Popular en 1905, exerceu como presidente da Liga de Amigos en 1914 e durante o seu mandato de tres anos como alcalde en 1918 dalle a unha rúa o nome de Luciano Travadelo e a outra o de Leonardo Rodríguez.