O antigo muíño de aceite de Bendilló, unha herdanza de varias xeracións

Francisco Albo
francisco albo QUIROGA / LA VOZ

LEMOS

Guillermo Nogueira Veloso, falecido recentemente, xunto ao seu centenario muíño de aceite.
Guillermo Nogueira Veloso, falecido recentemente, xunto ao seu centenario muíño de aceite. vítor mejuto

O 8 de maio será homenaxeado o promotor das demostracións de moenda das aceitunas de Quiroga

20 abr 2016 . Actualizado a las 05:00 h.

A antiga almazara de Bendilló, escenario principal da Mostra do Aceite de Quiroga, é a única de Galicia onde se ofrecen demostracións públicas de prensaxe de aceitunas ao modo tradicional. O feito de que esta actividade poida contemplarse desde hai dezaseis anos débese ao recentemente falecido veciño Guillermo Nogueira, propietario do muíño e un dos promotores do festexo gastronómico, que será homenaxeado na próxima edición, prevista para o 8 de maio.

O muíño pertenceu á familia de Guillermo Nogueira desde hai varias xeracións. Segundo explican os responsables municipais, el mesmo non sabía con certeza cando foi construído, pero calculaba que pode ter en torno a trescentos anos. Non se encontrou sempre na súa ubicación actual, xa que anteriormente estivo noutra construción situada a algúns metros de distancia, moi perto da capela de San Xoán das Farrapas. O edificio de pedra que o alberga hoxe foi reconstruído totalmente en 1993 polo Concello, respectando a estrutura orixinal.

Aínda que a súa tipoloxía é a característica dos muíños tradicionais de aceite da comarca, presenta unha peculiaridade que non se ve nos outros. Consiste nunha caixa de madeira de forma triangular suxeita ao mesmo poste que sostén a pedra de moer. As aceitunas déixanse caer no lagar a través deste dispositivo, cuxa función é dosificar a cantidade de froita a medida que se vai moendo. Nos demais muíños da zona, as aceitunas depósitanse directamente con pas no lagar, sobre o cal xira a moa. Guillermo Nogueira explicaba que a caixa fora fabricada por un tío seu despois de ter visto utilizar un artefacto deste tipo nun muíño de aceite de Andalucía.

Un uso pouco habitual

Outra peculiaridade do muíño de Bendilló é o uso dun burro para accionar a moa, que é un dos grandes atractivos da Mostra do Aceite. Segundo o dono, a súa familia recorreu tradicionalmente a este procedemento, que foi moi pouco habitual na comarca. Na maioría das almazaras do val de Quiroga, as pedras eran movidas a man polos propios muiñeiros.

Na actualidade, o muíño da familia Nogueira é o máis coñecido da zona -e talvez de toda Galicia- grazas precisamente á Mostra do Aceite, pero está lonxe de ser único. Os responsables do museo etnográfico do Concello de Quiroga calculan que no municipio puido haber en torno a unha trintena antes de que decaese a produción artesanal de aceite de oliva. Hoxe non se conservan todos, pero quedan algúns que se manteñen nun estado aceptable. Só en Montefurado chegaron a funcionar tres ao mesmo tempo. Tamén houbo almazaras-ou segue habendo, segundo os casos- en lugares como Vilaster, Bendollo, Soldón de Sequeiros, Paradaseca, Albaredos, Hospital e Vilaverde. No veciño municipio de Ribas de Sil tamén houbo como mínimo unha decena de muíños de aceite. Peites, Figueiredo e Soutordei son algúns dos lugares que compartiron esta tradición.

Un patrimonio singular que aínda non foi catalogado e unha historia sen escribir

A pesar da súa singularidade e da súa importancia, o patrimonio histórico e etnográfico do val de Quiroga relacionado coa produción artesanal de aceite de oliva nunca foi obxecto de estudos e publicacións. Ata agora non se fixo unha catalogación dos muíños que aínda se conservan en mellor ou peor estado nas diferentes localidades da zona e dos que xa desapareceron pero que deixaron rastros na tradición oral. Polo tanto, ninguén pode dicir con certeza cantas almazaras quedan hoxe ou cantas chegou a haber noutros tempos.

Aparte da Mostra do Aceite, a principal iniciativa para divulgar esta tradición consistiu na creación dunha sección específica sobre a produción de aceite no museo etnográfico quirogués. Neste espazo pode verse un dos tres muíños que houbo en Montefurado, que foi cedido ao Concello polos seus antigos propietarios a cambio do arranxo da construción que o albergaba, que se encontraba en moi mal estado e a punto de derrubarse.

Ata agora tampouco se realizou un estudo histórico en profundidade sobre a produción local de aceite. Un artigo publicado no blog Diario del gourmet de provincias sinala que a mención máis antiga que se coñece aparece na Historia general del reino de Galicia, editada a principios do século XVIII polo xesuíta Juan Álvarez Sotelo. Esta obra fala do cultivo das oliveiras nos vales de Quiroga, Valdeorras e Monterrei, que nesa época producían en conxunto cerca do 80% do aceite de oliva elaborado en toda Galicia.