Acabáronse as comunidades humanas homoxéneas
04 may 2016 . Actualizado a las 05:00 h.This is a wonderful world (Este é un mundo marabilloso) é unha atracción de Disneylandia. O espectador acomódase nunha embarcación e, mergullado nun ambiente musical de coros case celestiais, contempla nas beiras que flúen apraciblemente ao redor, o marabilloso espectáculo dunha variedade de paisaxes, personaxes, traxes rexionais e melodías pertencentes ás culturas de todo o mundo. É unha idílica versión da diversidade da raza humana. A realidade non resulta sempre tan de cor de rosa. É evidente que hoxe vivimos nunha sociedade cada vez máis plural, o que presenta síntomas unhas veces relacionados coa identidade, raza ou etnia, outras co modo de pensar ou de sentir, coa vivencia da sexualidade ou as crenzas relixiosas. Estas evidencias danse tamén na nosa contorna escolar: nenos doutras razas, doutras autonomías e rexións, doutras culturas e credos.
Á parte das diferenzas coas que nacemos, que son alleas á nosa vontade, hai outras que imos adquirindo en uso da nosa liberdade. Hai quen cre cos ollos pechados no horóscopo e a astroloxía, uns votan a uns partidos e outros aos contrarios, os seguidores do Barça séntense encandeados polos acertos de Messi, mentres que os do Madrid prefiren a Cristiano Ronaldo. E no último reduto da nosa conciencia tamén somos libres para crer e para non crer, ou para crer nisto ou naquilo e, xa que logo, habemos de convivir os crentes cos non crentes, os católicos cos protestantes, cos musulmáns ou coas testemuñas de Xehová.
RAÍCES INTOLERANTES
É necesario educar na convivencia e a tolerancia e os centros escolares son o lugar idóneo, onde toda a poboación infantil necesariamente convive. Por iso é imprescindible incorporar estes valores ao ideario educativo. A educación supón sempre unha xerarquía de valores que forman constelacións ou sistemas nos que uns prevalecen sobre outros. Damos máis importancia a uns principios, hábitos ou costumes, e a unhas aprendizaxes, que a outros. Fundados nesta xerarquización, pomos o noso esforzo en que os nenos os asimilen e os vivan. Non sempre explicitamos a nosa xerarquía de valores, pero aínda así están na base do que decidimos como importante. Subliño esta circunstancia porque a tolerancia non é sempre un valor cotizado, en xeral, e menos aínda na nosa particular circunstancia histórica. É unha opción sobre a que os poderes políticos e relixiosos toman e tomaron ao longo da historia decisións que non sempre discorreron polo camiño da súa promoción. O noso pasado subordinaba a tolerancia a outros valores que parecían á sociedade máis importantes, por exemplo, a uniformidade e a homoxeneidade de crenzas e de opinións da poboación.
Se volvemos a vista atrás atopámonos con acontecementos históricos e estratexias colectivas que resultaron moi pouco tolerantes. Desde a expulsión dos xudeus non conversos de calquera territorio español, decretada polos Reis Católicos, pasando pola posterior dos mouriscos, ou polo intento de Carlos III de absorber aos xitanos e asimilalos ao resto da poboación, ou o peche das nosas fronteiras aos libros publicados fóra delas, ou polas persecucións da Inquisición a calquera xerme de heterodoxia relixiosa, ou polas purezas doutrinais, as purezas de sangue e outras purezas... A nosa historia ofrece abundantes exemplos de intolerancia. A nosa cultura transixiu coa mestizaxe racial. A nosa colonización americana creou sociedades mestizas, pero foi completamente intransixente coa mestizaxe relixiosa.
Non se trata de facer un van exercicio de masoquismo insolidario coa historia propia. Trátase de algo máis positivo: de chamar a atención sobre a dificultade especial de educar en tolerancia, porque as pegadas do pasado poden seguir aínda imperceptiblemente empapando as reviravoltas menos conscientes do presente. A nosa actual constelación de valores pode pertencer aínda á esfera dos ideais soñados, estar asentada sobre o terreo das intencións, sen ter descendido á area da vida real. O hábito de séculos de intolerancia pode ter deixado secuelas de actitudes intolerantes que non somos capaces de advertir.
Os educadores deben ter moi presente esta circunstancia para tomar conciencia da necesidade de reforzar os instrumentos educativos da tolerancia, porque as pegadas da intolerancia están aínda presentes no tecido da nosa cultura común e da nosa memoria histórica.
Educar para a tolerancia supón educar en tolerancia
Educar non é informar sobre a excelencia e a bondade dun principio, nin demostrar que ese principio resulta imprescindible para o funcionamento da sociedade, nin sequera convencer de que se trata dun principio necesario para que a sociedade poida seguir existindo. Educar é conseguir que as persoas opten libremente por ser dun modo determinado, é dicir, que asuman un sistema de valores e adecúen eficazmente as súas condutas a el. De nada serve que unha persoa saiba que todos as razas humanas deben gozar dos mesmos dereitos, se ao final lle ofusca a soa idea de sospeitar que a súa filla se poida casar con quen queira.
Educar en tolerancia significa loitar para romper moitos tabús solidamente arraigados na conciencia social e conseguir que as persoas sexan tolerantes. Isto é especialmente importante na actualidade porque existen diversos factores que abonan a tentación do radicalismo, que é o camiño oposto á tolerancia. Por unha banda, está a realidade histórica dunha nación que está composta por distintas nacionalidades e rexións: galegos, vascos, andaluces, cataláns, estremeños; por outra, a circunstancia, tamén histórica, de estar inmersos nun proceso de descentralización e afianzamento das autonomías que leva a reforzar os trazos diferentes, máis que a concilialos. Por outra banda, está a cultura xeneralizada da competitividade como garantía da eficacia, que nos leva a considerar sempre ao outro como un adversario ao que é necesario superar como sexa. Movémonos na dicotomía de querer educar aos nosos alumnos con fidelidade ao seu medio e ás súas raíces, que sexan da súa contorna e fieis a ela; ao mesmo tempo queremos preparalos para un porvir no que o éxito será o resultado dunha loita, non queremos que sexan fracasados; e, ademais, queremos que sexan tolerantes. Por se isto fora pouco, por encima dos educadores e das nosas pretensións, seguirá exercendo a súa influencia inevitable un ambiente informativo no que impera a violencia e uns recursos de lecer (televisión e cine) que se encargan de levala ata extremos inconcibibles.
Corremos, evidentemente, o risco de achandar o camiño a unha educación en dous niveis: o teórico, que quedará nas pavías dos principios, un dos cales será o da tolerancia, e o práctico, que corresponderá ao da vida real. Nisto, como en moitas outras cousas, só hai un modo eficaz de lograr unha verdadeira educación en tolerancia: a reiteración convencida de actos. Din os biólogos que a función crea o órgano; a repetición dunha determinada función acaba por adaptar e especializar o órgano que a executa para realizala cada vez con máis eficacia. En termos de conduta, a repetición de decisións nunha mesma dirección afianza a identificación do valor sobre o que se apoian, que se vai convertendo aos poucos no que Benjamin Bloom chamaba caracterización, integración na forma de ser da persoa. A repetición de condutas tolerantes acaba por incorporar a tolerancia como un trazo da propia personalidade.
ACTIVIDADES
Esta reflexión vai dirixida aos profesores de Sociais. Non é para traballar directamente na aula, é para compartir ideas con eles. De todos os xeitos convén que tamén os alumnos se sintan implicados. Por iso, suxírense estas actividades
1. Debatede cos alumnos situacións concretas de tolerancia / intolerancia.
2. Con certa frecuencia aparecen nos periódicos casos locais de atentados de grupos xuvenís contra persoas sen teito e esmoleiros. Organizade unha dramatización ou un «role playing» no que os alumnos asuman as personalidades dos esmoleiros e dos atacantes para interiorizar os seus sentimentos. Debatede despois a valoración destas condutas e comportamentos.